Rodzina pielęgnicowatych należy do rzędu okoniokształtnych (Perciformes) i obejmuje około 450 gatunków zgrupowanych w 28 rodzajach i 3 podrodzinach. Pielęgnicowate rozmieszczone są w Ameryce Środkowej i Południowej (około 150 gatunków), Afryce i na Madagaskarze (około 300 gatunków) oraz w Azji Południowo-Wschodniej (tylko kilka gatunków w południowych Indiach i na Cejlonie). Zamieszkują prawie wyłącznie wody słodkie i tylko nieliczne gatunki (rodzaj Etroplus) występować mogą w wodach słonawych. Z wyjątkiem niektórych ziemiojadów (Geophagus) i tilapii (Tilapia), które odżywiają się wyłącznie pokarmem roślinnym oraz nielicznych gatunków zdecydowanie drapieżnych, większość pielęgnicowatych należy do ryb wszystkożernych lub odżywiających się drobnymi zwierzętami. Kształt ciała pielęgnicowatych jest różnorodny. Obok rzadkich form o ciele wydłużonym, przeważają formy o ciele wysokim lub bardzo wysokim i z boków silnie spłaszczonym, niekiedy prawie tarczowym (np. skalar, dyskowiec, paletka). Głowa zwykle duża, otwór gębowy szeroki i otoczony wyraźnymi, zgrubiałymi wargami. Płetwy grzbietowa i odbytowa składają się z dwóch części: przedniej rozpiętych na twardych i tylnej, rozpiętych na miękkich promieniach. Linia boczna przerwana, złożona z dwóch części. Pielęgnicowate odróżniają się od innych rodzin rzędu okoniokształtnych przede wszystkim budową kości gardzieli oraz obecnością tylko jednego otworku jamy nosowej po każdej stronie głowy. Prawie u wszystkich gatunków wykształcony jest silnie terytorializm, tzn. że ryby te bronią energicznie swego terytorium przed innymi osobnikami tego samego gatunku. Wszystkie gatunki opiekują się ofiarnie ikrą i potomstwem. Wiele gatunków charakteryzuje się wyjątkowo pięknym ubarwieniem ciała i płetw.
Od góry – strona lewa a. Geophagus jurupari (ziemiojad), b. Cichlasoma tetracanthus, c. Hemichromis bimaculatus (akara czerwona), d. Aequidens maronii (akara z Maroni) – strona prawa a. Crenicichla saxatilis, b. Pelmatochromis subocellatus (barwniak kratkowany), c. Haplochromis multicolor (gębacz wielobarwny), d.,e. Nannacara anoniala (akarka paskowana)
Pielęgnice należą do najpopularniejszych ryb akwaryjnych, które hodowane są w akwarium nieprzerwanie od końca XIX wieku. Swoją popularność zawdzięczają głównie niewielkim wymaganiom życiowym, pięknym barwom i eleganckim kształtom, ale przede wszystkim wzruszającej opiece nad potomstwem oraz nieprzeciętnej „inteligencji”. Spośród pielęgnicowatych rekrutowały się także zawsze najdroższe i przez miłośników najbardziej pożądane gatunki ryb akwaryjnych, że wspomnę tylko skalara z okresu międzywojennego, dyskowca i paletkę po wojnie oraz przepiękne pyszczaki z jeziora Malawi w latach ostatnich. Również i hodowla pielęgnicowatych podlegała i podlega kaprysom wszechwładnej mody. Hodowane dawniej powszechnie duże gatunki pielęgnic, tilapii i akar, ustąpiły miejsca mniejszym pielęgnicom i barwniakom, a te z kolei wypierane są obecnie przez gębacze i pyszczaki, zwłaszcza przez rzadkie gatunki z jezior Malawi i Tanganika.
Symphysodon aequifasciata axelrodi (paletka brązowa) Fot. H. Pinter
Wszystkie pielęgnicowate wymagają dużych, przestronnych zbiorników. Mniejsze gatunki, np. pielęgniczki, barwniaki, akarki itp. hodować możemy już w akwariach o pojemności od 50 l wzwyż, większe pielęgnice i akary w zbiornikach o pojemności powyżej 100 l, a niektóre duże gatunki (np. dyskowiec, paletka, pielęgnica pawiooka itp.) w nie mniejszych niż 250 l. Dno akwarium wykładamy mieszaniną piasku i żwirku. Z roślin w grę wchodzą tylko bardzo mocne rośliny podwodne, takie jak np. strzałka (Sagittaria), które sadzimy najlepiej w doniczkach, lub rośliny pływające, zwłaszcza paprotka (ceratopteris). Zamiast roślin dajemy na dno płaskie i gładkie kamienie oraz dobrze wymoczone lub odpowiednio spreparowane martwe korzenie (najlepiej wydobyte z torfu). W akwarium dla pielęgnicowatych nie powinno także zabraknąć odpowiednich kryjówek, grot i szczelin kamiennych, doniczek itp. Większość pielęgnicowatych nie ma specjalnych wymagań co do twardości i odczynu wody i do wyjątków należą gatunki (np. dyskowiec i paletka), które wymagają wody bardzo miękkiej i lekko kwaśnej (4-6°n ,pH 6,5) albo też (niektóre pyszczaki z jeziora Malawi) bardzo twardej i alkalicznej (15-20°n, pH 7,5-8). Wszystkie pielęgnicowate lubią natomiast krystalicznie czystą, wolną od zanieczyszczeń organicznych wodę. Ze względu na to, że charakteryzują się one szybką przemianą materii, nieodłączną częścią wyposażenia akwarium z pielęgnicowatymi jest sprawnie działający i wydajny filtr, który musi być regularnie czyszczony. Niezależnie od stałego filtrowania wody, pielęgnicowate wymagają regularnej, cotygodniowej lub dwutygodniowej, częściowej wymiany wody w akwarium.
Aequidens portalegrensis (akara z Porto Alegro) Fot. H. Pinter
Większość pielęgnicowatych (wyjątek dyskowiec i paletka) nie jest zbyt ciepłolubna i zadowala się temperaturą 23-25°C. Pielęgnicowate są bardzo żarłoczne i wymagają dużych ilości żywego i możliwie urozmaiconego pokarmu. W zależności od wielkości ryb karmimy je rozwielitkami, dżdżownicami, ślimakami, kijankami i małymi rybkami. Jako pokarm zastępczy podawać możemy zimą drobno siekane podroby (serce i wątroba), filety z dorsza, chudą szynkę. Niektóre gatunki wymagają dodatkowo pokarmu roślinnego a więc glonów, sałaty, szpinaku, płatków owianych itp. Sztuczne pokarmy zjadane są tylko wyjątkowo i nie przez wszystkie gatunki.
Aequidens curviceps (akara centkowana) Fot. H. Pinter
Rozmnażanie pielęgnicowatych uzależnione jest w dużej mierze od doboru odpowiednio zgranej pary, która dobiera się sama z większej gromadki. Para taka pozostaje sobie „wierna” bardzo długi czas, a niekiedy przez całe życie. Tarło poprzedzone jest zazwyczaj przez odpowiednie przygotowanie podłoża (płaski kamień, ścianka groty lub doniczki, twardym liść lub łodyga rośliny podwodnej itp.), które oczyszczają zazwyczaj obaj partnerzy. U ryb które składają ikrę na piasku, odpowiednie dołki przygotowuje zazwyczaj samiec. Ikrą opiekuje się bądź samiec, bądź samica, bądź też oboje rodziców łącznie. Niektóre gatunki (np. Haplochromis, Pseudotropteus itp.) przechowują ikrę w pysku, nie przyjmując w tym czasie pokarmu.
Cichlasoma festivum (pielęgnica skośnopręga w czasie składania ikry) Fot. H. Pinter
Wychów narybku jest stosunkowo łatwy, gdyż u większości gatunków jest on stosunkowo duży i zjada natychmiast larwy i oczlika lub solowca, a u gębaczy i pyszczaków „mikro” oraz drobne oczliki. Niektóre gatunki pielęgnicowatych karmią swoje młode rozgniatając w pysku większe kawałki pokarmu i wypluwając rozdrobniony pokarm. Narybek pielęgnicowatych rośnie ma ogół bardzo szybko. Interesujący sposób odżywiania się narybku spotykamy u dyskowca i paletki (rodzaj Symphysodon). Narybek ich odżywia się bowiem w ciągu pierwszych kilkunastu dni życia wydzieliną specjalnych gruczołów skórnych rodziców.
(Fragment przygotowywanej do druku książki, która ukaże się na półkach księgarskich w 1874 t. – Dop. Red.).