Akwarium z modelowanym podłożem, w którym prowadzona jest hodowla wielu gatunków ryb i roślin, staje się swoistym środowiskiem wodnym podlegającym własnym prawom i zależnościom. Obustronna współzależność organizmów i środowiska jakie stwarza akwarium jest tutaj szczególnie widoczna. Obsada ryb w akwarium jest często duża i tylko dzięki wielostronnym zabiegom hodowlanym nie dochodzi do zaburzeń biologicznych między środowiskiem, a zamieszkującymi go rybami, mogących wpływać na stan zdrowotny ryb poprzez obniżanie ich odporności naturalnej. Zachowanie się ryb w akwarium oraz zmiana ich wyglądu stanowią pierwsze oznaki zmiany stanu zdrowotnego. Pierwszym i koniecznym odruchem hodowcy jest izolowanie podejrzanej o chorobę ryby od pozostałych, a więc przeniesienie jej do innego akwarium, w którym można dalej ją obserwować, a w przypadku stwierdzenia choroby prowadzić leczenie. Równocześnie konieczną czynnością staje się nie tylko sprawdzenie wszystkich parametrów wg norm obowiązujących w danym akwarium (np. temperatura, twardość wody, napowietrzenie) i karmy, ale przede wszystkim odkażenie całego akwarium. Wybór metody leczenia chorej ryby jak i środków leczniczych jest możliwy dopiero po rozpoznaniu choroby. Dla ułatwienia rozpoznania schorzeń szereg podręczników akwarystycznych i czasopism podaje zestawienia zmian chorobowych w oparciu o tabele Schaperclausa. Ogół hodowców interesują te zmiany chorobowe, które zauważalne są wizualnie w warunkach domowych, czyli dotyczące skóry, skrzel, płetw, oczu i pyska. Jednakże dokładne rozpoznanie chorób u ryb wymaga dużego doświadczenia i zaplecza w postaci laboratorium, a przynajmniej mikroskopu. Objawy schorzeń są bardzo często wspólne dla wielu jednostek chorobowych. Widać to na przykładzie poniżej opisanych i najczęściej spotykanych chorób. Jednym z poważnych czynników chorobotwórczych u ryb są grzyby. Wywołują one większą liczbę chorób niż bakterie czy wirusy, a wynika to stąd, że grzyby, w przeciwieństwie do bakterii, rozwijają się przy różnych odczynach środowiska. Naturalnym czynnikiem chroniącym ryby przed pleśniawką i wielu innymi chorobami jest warstwa śluzu na ich ciele. Chroni ona przed powstawaniem na skórze ryb form rozwojowych pleśni.
Pleśniawka
Objawy: Na różnych częściach ciała ryby można zaobserwować wykwity, przypominające kłębki waty lub pleśni. Często choroba ta objawia się tylko odbarwieniem skóry, np. warg. Tę jednostkę chorobową wywołują grzyby z rodzaju Saprolegnia i Achyla, a pojawia się ona u ryb najczęściej wtórnie, a także i wtedy gdy hodowca nie stworzy dogodnych warunków rekonwalescencji. Rezultatem tej choroby jest przede wszystkim obumieranie tkanek na skutek zniszczenia ich przez grzybnię. Grzybnia wspomagana jest często przez czynny współudział bakterii, co doprowadza do całkowitego zniszczenia tkanki mięśniowej i jej odpadania. Leczenie: Zasadniczą metodą walki z pleśniawką jest zapobieganie powstawaniu, a więc usunięcie przyczyn pierwotnych (możliwości uszkodzenień mechanicznych, wyleczenie schorzeń). W leczeniu ryb dotkniętych pleśniawką można stosować bardzo proste metody, często dające pozytywne efekty. Niekiedy wystarczy tylko podwyższyć temperaturę wody o kilka stopni i dobrze ryby żywić. Właściwe jednak leczenie pleśniawki polega na starciu nalotu pleśni roztworem nadmanganianu potasowego w stężeniu 1:1000 (1 g na 1 l wody) za pomocą gąbki lub waty, a następnie poddanie ryby kąpieli w tym samym roztworze rozcieńczonym 10-krotnie (1:10 000) w ciągu pół godziny. Można też stosować 20-minutową kąpiel w 3% roztworze chlorku sodowego (soli kuchennej) lub zieleni malachitowej. Podobne kąpiele w zieleni malachitowej, lecz w dużym rozcieńczeniu stosować można dla zaatakowanej przez pleśń ikry. Zalecane kąpiele ogromnie męczą ryby i dlatego należy je traktować jako ostateczną formę leczenia!
Ichtiofonoza.
Ichtiofonoza jest chorobą wywoływaną przez grzyba z rodzaju Ichthyophonus. Rozwija się ona często tak silnie, że jedynym wyjściem z zaistniałej sytuacji jest likwidacja wszystkich ryb w zakażonym akwarium. Istnieje kilka gatunków tego grzyba, które atakują różne tkanki jak i całe narządy. Objawy: obumieranie nabłonka, strzępienie się płetw, obrzęk ciała, wytrzeszcz gałek ocznych, a nawet guzy na ciele. W czasie pośmiertnej sekcji ryby łatwo stwierdzić czarne złogi i otorbienia w tkankach narządów wewnętrznych. U ryb akwaryjnych inwazja grzyba może przebiegać niezależnie od pory roku, dlatego tak ważne jest, szczególnie w akwariach ciepłowodnych, zapewnienie niezmiennego środowiska, a przede wszystkim stałej temperatury. Zwalczanie epidemii: Po stwierdzeniu zakażenia akwarium grzybem należy usunąć i zlikwidować chore ryby i wszelkie rośliny. Akwarium przed ponownym wprowadzeniem pozostałych ryb bez zewnętrznych oznak choroby, dezynfekujemy roztworem chlorku wapniowego lub nadmanganianu potasu, a następnie dokładnie wypłukujemy środkiem odkażającym.
Ichlioftiriaza
Każdy hodowca bez względu na doświadczenie i stopień wiedzy o hodowli ryb akwaryjnych spotyka się z tą bardzo często występującą chorobą. Wywołuje ją orzęsek Ichthyophthirius multifilis – kulorzęsek ponadbłonkowy. Objawy: Ryba zakażona tym pasożytem posiada na skórze białawoszary nalot w postaci krostek, wyprysków o rozmiarach ziarn grysiku. Równocześnie występuje obfite wydzielanie śluzu, a ryba ociera się o żwir i przedmioty podwodne. Często osadza się na płetwach ryb, niszcząc je. Nie leczone osobniki w dalszym stadium rozwoju choroby tracą w miejscach osadzenia się pasożyta płaty skóry, a z płetw pozostają tylko promienie. Leczenie: Skuteczną metodą w zwalczaniu tej choroby są długotrwałe kąpiele, przeprowadzane w akwariach bez podłoża i roślin, w roztworze trypaflawiny albo chloraminy (1 g na 100 l lub 50 l wody) przy silnym napowietrzeniu wody. Czas kąpieli nie jest ściśle oznaczony. Praktycznie leczenie kończy się po zniknięciu białawych punktów na skórze i skrzelach ryby. Na zakończenie warto podkreślić, że ogromnie trudno jest prowadzić skuteczne leczenie ryb w warunkach domowych. Wymaga ono bowiem zaplecza laboratoryjnego, wolnych akwariów i doświadczenia, a i wtedy nie zawsze daje pozytywne efekty. Dlatego najważniejszą sprawą jest zapobieganie wszelkim chorobom ryb, polegające na stałym zapewnieniu wszystkim organizmom zamieszkującym dane akwarium dobrych warunków środowiskowych. Ryby i rośliny znajdujące się w akwarium spełniającym wszelkie wymagane warunki najskuteczniej same zwalczą chorobę. Obserwujący ryby hodowca przy pierwszych niepokojących oznakach w wyglądzie czy zachowania się ryby, winien izolować podejrzany okaz i przeprowadzić leczenie. Nadto winien on usunąć z akwarium pozostałe ryby i rośliny, zbiornik odkazić i ponownie go zagospodarować.