O ŻMIJACH EUROPEJSKICHVipera ammodytes, Vipera berus
Żmijowate – Viperidae posiadają najlepiej wyspecjalizowany aparat jadowy typu solenoglypha. Ruchome zęby jadowe, z wewnętrznym kanalikiem doprowadzającym jad do rany, stanowią poważne niebezpieczeństwo dla życia człowieka.
Żmijowate mają gruby tulów, płaską, trójkątną w zarysie głowę i krótki ogon. Przedstawiciele Viperidae żyją w Europie, Azji i Afryce. Rodzina liczy 10 rodzajów i około 58 gatunków. W Polsce jedynym reprezentantem Viperidae jest Vipera berus – żmija zygzakowata. Ponadto w Europie występują jeszcze: Vipera ammodytes (Linnaeus) – żmija nosoroga, Vipera aspis (linnaeus) – żmija żebrowana, Vipera kaznakovi Nikilskij – żmija kaukazka, Vipera latasti Bosca – żmija iberyjska, Vipera lebetina (Linnaeus) – żmija lewantyńska, Vipera ursinii (Bonaparte) – żmija łąkowa oraz Vipera xanthina (Gray) – żmija górska.
Morfologia i występowanie.
Wygląd obu opisywanych gatunków Vipera berus – żmiji zygzakowatej i Vipera aramodytes – żmiji nosorogiej nie odbiega od opisanego wyżej. Żmija zygzakowata dochodzi do 90 cm długości, a okazy żmiji nosorogiej osiągają większe rozmiary. Najczęściej spotkać można okazy mniejsze, o długości pomiędzy 40 a 70 cm. Charakterystyczny u Vipera berus zygzak (wstęga kainowa), u Vipera ammodytes rozpada się na mniej lub bardziej owalne, brązowe plamy. U obu gatunków występuje dosyć duża rozpiętość w ubarwieniu. Bywają okazy popielate, ciemno-brązowe, czy nawet (Vipera berus) wręcz ceglasto-czerwone lub czarne (odmiana melanistyczna właściwa dla gór). Dymorfizm płciowy zaznacza się wyraźnie w wielkości: samice obu gatunków są masywniejsze i większe od samców.
Żmija zygzakowata występuje w środkowej i północnej części Europy oraz Azji, natomiast żmija nosoroga zamieszkuje rejony cieplejsze, tj. południowo-wschodnią Europę i Azję aż po Syrię. Vipera ammodytes wybiera tereny kamieniste, nasłonecznione z dużą ilością kryjówek. W Bułgarii najczęściej zamieszkuje zbocza górskie lub wierzchowiny, gdzie spotkać ją można na prawie każdej pryzmie kamieni. Żmija zygzakowata jest zwierzęciem lubiącym tereny nieco wilgotne, chociaż spotkać ją można także i na piaskach. Gatunek ten wyraźnie związany jest ze środowiskiem leśnym. Na terenie naszego kraju żmija zygzakowata występuje dotąd dość licznie.
Zachowanie i pożywienie.
Żmije są zwierzętami nocnymi. Podczas dnia pozostają w ukryciu; czasem spotkać je można gdy wygrzewają aię w słońcu na pniu lub kamieniach. Ożywiają się o zmroku i zaczynają żerować. Atakują gryzonie, jaszczurki, czasem pisklęta ptaków gnieżdżących się na ziemi, żaby itp. Pokarm żmij jest bardzo zróżnicowany i w dużej mierze zależy od przewagi któregoś z gatunków pokarmowych na danym terenie, np. na łąkach gdzie występują susły i inne gryzonie, ich młode są głównym pokarmem żmiji nosorogiej, na obszarach gdzie przeważają, jaszczurki one są zasadniczym składnikiem pożywienia. Rozeznanie w rodzaju pobieranego pokarmu jest bardzo pomocne przy hodowli węży pochodzących z odłowu, ze względu na daleko czasem posuniętą, specjalizację pokarmową poszczególnych osobników. Przy odnajdywaniu śladu ofiary pomocą są właściwe dla Viperidae organy zwane – aparatem Jacobsona. Żmije nie atakują jeśli nie poczują się zagrożone. Zazwyczaj przy spotkaniu z człowiekiem błyskawicznie umykają. W sytuacji gdy żmije zmuszone są do obrony maga być agresywne. Zagrożone najczęściej zwijają się i z podniesioną głową czekają na rozwój wypadków. Atakują często nieprecyzyjnie i zawsze starają się ustąpić. Opowiadania o pogoni za człowiekiem itp. „bajki” nie zasługują na uwagę. Ciekawym obyczajem są tańce godowe, które obserwować można wczesną wiosną zarówno u żmiji zygzakowatej jak i nosorogiej. Oba gatunki żyją przeważnie pojedynczo, chociaż zwłaszcza u Vipera ammodytes nie jest to regułą. Na temat zachowania się żmij w ich naturalnym środowisku wiemy wciąż jeszcze niewiele.
Głowa źmiji zygzakowatej (Vipera berus)
Rys. H. Stokłosa
Terrarium.
Terrarium dla obu gatunków może być podobnie wyposażone. Ze względu na pewne ryzyko przy tego typu hodowli, powinno być urządzone przejrzyście. Ghodzi o to, by zwłaszcza przy większej liczbie terrariów, można było w sposób pewny stwierdzić w nich obecność (lub nieobecność) hodowanych żmij. Podłoże z torfu zmieszanego z piaskiem, kilka płaskich kamieni lub w wypadku hodowli Vipera berus kawałki grubej kory stanowią niezbędne urządzenie terrarium. Żmije są zwierzętami dosyć spokojnymi, niemniej wykorzystać mogą każdą drogę do ucieczki. Zabezpieczenie terrarium polega na stosowaniu do jego konstrukcji pełnych ścian (szkło, blacha) i ograniczenia ilości wszelkich drzwiczek i otworów, przy jednoczesnym zapewnieniu swobodnego dostępu do wnętrza.
Głowa żmiji nosorogiej (Vipera ammodytes)
Rys. H. Stokłosa
W swojej hodowli używałem zbiorników akwariowych zaopatrzonych w przykrycia z siatki. Rośliny stosowane z umiarem mogą być interesującym elementem dekoracyjnym i są niezbędne przy odtwarzaniu naturalnego biotopu węży. Do oświetlenia i ogrzewania można używać zwykłych, żarówek lub promienników podczerwieni. 2mije zygzakowate wymagają temperatury 18-24°C, a żmije nosorogie są aktywne w nieco wyższej temperaturze. Oba gatunki chętnie wygrzewają się pod źródłem ciepła, gdzie najczęściej przebywają (temperatura miejscowo osiągać może do 30°C). Idealnym rozwiązaniem, ze względu na bezpieczeństwo, jest umieszczanie terrariów w zamkniętym pomieszczeniu gdzie wstęp ma tylko hodowca.
A – osadzenie zębów jadowych w szczęce, B – ząb jadowy, C – przekrój poprzeczny przez ząb jadowy (1 – kanał jadowy, 2 – jama zębowa).
Rys. H. Stokłosa
Rozmnażanie i wychów młodych.
Samice obu gatunków żmij wyraźnie różnią się od mniejszych i smuklejszych samców. W jesieni na świat przychodzą młode w liczbie kilku do kilkunastu sztuk. Rodzą się w błoniastych woreczkach, z których uwalniają się po około kwadransie.
W mojej hodowli od samicy Vipera berus, mierzącej 70 cm, uzyskałem 9 młodych, które po urodzeniu miały od 12 do 14 cm długości. Samica Vipera ammodytes (82 cm długości) urodziła w terrarium 12 młodych, po 15 cm długości każde. Młode już w pierwszych godzinach życia są samodzielne i posiadają doskonale wykształcony aparat jadowy. Na uwagę zasługuje obserwowane u Vipera berus zróżnicowanie w ubarwieniu młodych osobników pochodzących od tej samej matki. Samica nie interesuje się dziećmi, tak że można trzymać je we wspólnym terrarium, do czasu przygotowania odpowiedniego pomieszczenia. Młode osobniki obu gatunków przejawiają skłonności do kanibalizmu. Obserwowałem wypadek uduszenia się żmiji przy próbie połknięcia drugiego osobnika o tej samej długości. Wypadki takie zdarzają się we wzorowo prowadzonej hodowli, mimo zapewnienia odpowiedniego pokarmu.
Młode żmije zygzakowate nie przyjmują pokarmu przez okres 2-6 tygodni po urodzeniu, natomiast okres takiej głodówki u żmij nosorogich nie jest tak długi, lub nie występuje zupełnie. Pokarm dla młodych musi być odpowiednio drobny i różnorodny. W okresie gdy młode się rodzą może być trudno o pokarm naturalny i dlatego ważne jest zapewnienie im źródła pokarmu zastępczego. Młode obu gatunków przyjmowały w mojej hodowli świeżo przeobrażone żabki szponiaste (Xenopus laevis). Obok tego zastępczego pokarmu zjadają chętnie żaby trawne (Rana temporaria) i żaby moczarowe (Rana arvalis), Żaby zielone (Rana esculenta, Rana ridibunda) nie były przyjmowane ani przez młode ani przez dorosłe okazy. Nie stwierdziłem także aby młode żmije zjadały owady. Po pewnym czasie żmije karmimy jaszczurkami i noworodkami mysimi. Niektóre osobniki przyjmują czasem małe rybki, co jest bardzo wygodne ze względu na łatwość zdobycia takiego pokarmu. Konieczne jest podawanie czystej, świeżej wody w poidełku. Po około miesiącu intensywnego żywienia żmije umieszczamy w skrzynce z torfem i liśćmi gdzie zimują.
Hodowla jadowitych gadów.
Hodowla gadów jadowitych może być prowadzona dla różnych powodów. Względy naukowe i dydaktyczne usprawiedliwią podjęcie pewnego ryzyka przy hodowli tych niebezpiecznych zwierząt. Czy można uznać hodowlę wężów jadowitych za rozsądne hobby to rzecz dyskusyjna. Pamiętać należy o przyczynie, która powoduje podjęcie ryzyka hodowli. Jest nią chęć poznania, właściwa zarówno dla naukowca jak i hodowcy amatora. W niektórych krajach wprowadzono zakaz lub ograniczenie hodowli jadowitych gadów, co budzi jednak pewne zastrzeżenia. W Polsce dyskusja na ten temat jest ciągle jeszcze otwarta.
Według szacunkowych obliczeń na świecie co roku na skutek ukąszenia przez jadowite węże ginie około 40 tys. ludzi (dane bez ZSRR i ChRL). Jad węży, bardzo zróżnicowany pod względem składu i działania, stanowi niezwykle cenny surowiec do wyrobu, leków. Wszelkie wiadomości pozwalające na lepsze poznanie życia jadowitych gadów są więc cenne, a większość obserwacji dotyczy zwierząt pochodzących z hodowli terrariowych.
LITERATURA Wacław Jaroniewski – Gady jadowite, PZWS, Warszawa 1969. Robert Mertens – Kriechtiere und Lurche, seria Kosmos, Stuttgart 1968. J. Stidwarthy – Les serpents, Libreirie Larousse, Paris 1971