Henryk SKRZYNSKI
70 LAT RUCHU AKWARYSTYCZNEGO W POLSCE Historia ruchu akwarystycznego w Polsce to z jednej strony powolny, ale nieprzerwany rozwój działalności różnych kół i stowarzyszeń akwarystycznych, aż do dzisiejszej formy organizacyjnej – Polskiego Związku Akwarystów, zaś z drugiej prace wokół wydawania własnych czasopism i opracowań z zakresu akwarystyki. Historia ruchu akwarystycznego to przede wszystkim dzieje ludzi, dla których akwarystyka była nie tylko piękną zabawą, ludzi którzy umieli dostrzec i docenić jej walory poznawcze i wychowawcze. Na pierwszym miejscu wspomnieć tu należy Zygmunta Loreca z Warszawy prekursora akwarystyki w Polsce odrodzonej w roku 1918. Całe swoje życie poświęcił popularyzacji naszego pięknego hobby. Był zarówno redaktorem czasopism i autorem wielu artykułów oraz pozycji książkowych, a także niestrudzonym wykładowcą – prelegentem objeżdżającym z odczytami środowiska akwarystyczne w całym kraju. Mimo usilnych starań i zabiegów nie zdołał on jednak w okresie przedwojennym doprowadzić do powstania ciągłego wydawnictwa z zakresu akwarystyki. Jego, przygotowana wielkim nakładem pracy, książka zaginęła niestety w zawierusze wojennej, a w latach powojennych nie zdołał jej juź zrekonstruować (patrz „Akwarium” nr 4/79). Drugim wybitnym działaczem ruchu akwarystycznego był dr Artur Werner z Poznania, organizator wielu wystaw akwarystycznych, redaktor czasopisma „Akwarjum i Terrarjum”, jeden z głównych inicjatorów idei połączenia różnych towarzystw i klubów akwarystycznych w jeden związek, obejmujący swym zasięgiem cały kraj. W Europie zainteresowanie akwarystyka datuje się na połowę XIX wieku. O ile nam wiadomo najstarsze akwarium założone przez Słowian powstało we Wrocławiu. Twórcą tego akwarium był sławny czeski fizjolog i patolog Jan Ewangielista Purkyne, zaś jego współpracownikiem był Polak dr Marcinkowski. J.E. Purkyne w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku stał się wielkim propagatorem zakładania akwariów. Natomiast pierwszy w Polsce artykuł tematycznie związany z akwarystyka ukazał się w roku 1866, w wychodzącym do dziś czasopiśmie „Wszechświat”. Autorem jego był Józef Nusbaum-Hilarowicz, wybitny polski ewolucjonista. Najprawdopodobniej drugą publikacją z interesującej nas dziedziny był artykuł zamieszczony w numerze 50, z roku 1880, czasopisma „Przyroda i Przemysł”, pt, Kingio i Tong-Tsing Yo. W tym tajemniczo zatytułowanym opracowaniu omówione zostały odmiany złotych rybek. Ruch akwarystyczny w Polsce formy organizacyjne uzyskał po raz pierwszy w Chorzowie, gdzie dnia 2 sierpnia 1909 roku założono Stowarzyszenie Lubowników Akwarjów i Terrarjów oraz Pielęgnowania Pomników Natury „AGRION”. W latach późniejszych podobne towarzystwa akwarystyczne powstały w różnych miastach na terenie całego kraju. W roku 1935 stowarzyszenia takie istniały już w Bydgoszczy, Chorzowie, Goduli (dziś Ruda śląska), Katowicach, Lwowie, Łodzi, Poznaniu, Szarleju (dzielnica Piekar śląskich), Wielkich Hajdukach (obecnie Chorzów Batory) i Załężu (aktualnie zachodnia dzielnica Katowic). Zebranie inauguracyjne członków chorzowskiego Stowarzyszenia „Agrion” odbyło się w dniu 10 października 1909 roku, w sali bilardowej hotelu „Reden”. W zebraniu tym uczestniczyło 76 osób. Ustalono, że spotkania członków odbywać się będą w każdą pierwszą i trzecią środę miesiąca. Pierwszym prezesem Stowarzyszenia został W.R. Szotz. Na zebraniu w dniu 20.X.1909 roku została wygłoszona prelekcja na wciąż aktualny temat – Ryby żyworodne. Następnie odbyła się wymiana ryb pomiędzy zebranymi, którzy mieli też możliwość wygrania ryb i roślin na loterii. Pierwszą wystawę ryb i roślin akwariowych urządzono w Chorzowie w dniach od 26 maja do 4 czerwca 1914 roku, w sali gimnastycznej miejscowego gimnazjum. Eksponowano na niej 160 zbiorników z rybami i roślinami. Wystawa ta była wielkim wydarzeniem w życiu miasta. Stosunkowo duża i bardzo aktywna była także organizacja akwarystyczna w Poznaniu. Pierwszą wystawę akwarystyczna zorganizowano w tym mieście w dniach od 2 do 9 września 1934 roku. Odbywała się ona w palmiarni w parku Wilsona, gdzie później powstało stałe akwarium. Ogółem wystawiono 108 zbiorników, w których pokazano 100 gatunków ryb i 20 gatunków roślin. Eksponowano również 3 terraria. Tę dobrze rozreklamowaną wystawę (300 plakatów i 10.000 ulotek) zwiedziło około 18.000 osób. Na wystawie zorganizowanej w następnym roku pokazano 120 akwariów słodkowodnych, 3 morskie, 3 terraria oraz 12 słoi z żywymi owadami wodnymi. Wystawiono wówczas między innymi rybki neonowe, jak wtedy zwano zwinniki jarzeńce. W roku 1938 odbyła się w Poznaniu trzecia wystawa akwarystyczna, którą zwiedzieło około 25.000 osób. W sali wystawowej zgromadzono 120 akwariów z rybami słodkowodnymi, 14 terrariów oraz akwaria morskie z fauną Adriatyku, Morza Północnego i Bałtyku, do których sprowadzono wodę i piasek bałtycki (!). Na marginesie można tu przypomnieć, że pierwsze po wojnie akwarium morskie eksponowano dopiero na wystawie w roku 1970. Z piękniejszych i ciekawszych gatunków ryb pokazanych na wystawie w Poznaniu wymienić należy: Bojowniki, Neonowe tetry, Skalary, Cyklidy, Rasbory, Barbusy, Okonie szkliste i karzełki, Sumiki pancerne, Weloogony, ryby mozaikowe i aksalotle. Z własnych hodowli członków Towarzystwa zaprezentowano Betta splendens, Trichogaster leeri i sumatranus, Colisa lalia, Pterophyllum scalare, Rivulus urophtalmus i tenius, Aphiosemin roloffi, Panchax panchax, Gymnocorymbus ternetzi, Hemigrammus caudovittatus, unilineatus i sholzei, Pristella ridlei, Nannaetiops unitaeniatus, Mesogonistius chaetodon, Barbus titteya i partipentazona, Mollinisia velifera, Quintana atrizona; Danio rerio itp. (nazwy ryb zacytowaliśmy według dawnych źródeł). Zestaw eksponowanych gatunków,liczba akwariów oraz zwiedzających są, jak się wydaje, imponujące w zestawieniu z tym co oglądać możemy na współcześnie organizowanych wystawach akwarystycznych. Wiemy, że przed wojną odbywały się wystawy akwarystyczne i w innych ośrodkach, na przykład w Warszawie w latach 1937 i 1938, lecz informacje na ich temat są skąpe i rozproszone w prasie codziennej. Brak było bowiem wówczas czasopisma akwarystycznego, w którym można by znaleźć o nich pełniejsze informacje. W roku 1935 powołano Komisję Organizacyjną Związku Towarzystw Miłośników Akwarjów i Terrarjów w Polsce oraz przedstawiono projekt jego statutu. Tegoż roku, dnia 3 maja odbył się w Poznaniu zjazd zjednoczeniowy. Od tego czasu ruch akwarystyczny w Polsce charakteryzuje się tendencją dośrodkową i do dziś utrzymuje się w zwartej organizacyjnie formie. Skonsolidowanie ruchu akwarystycznego w naszym kraju jest faktem godnym szczególnego podkreślenia i stanowi niewątpliwy sukces organizacyjny, jakim mogą się poszczycić akwaryści polscy. Musimy bowiem pamiętać, że w niektórych sąsiednich krajach (np. ZSRR i CSRS ) zjednoczenie organizacji akwarystycznych jak dotąd nie doszło do skutku, w związku z czym nie jest tam możliwe organizowanie imprez o charakterze ogólnokrajowym oraz ścisła współpraca wszystkich miłośników akwariów i akwarystyki. W skład pierwszego Zarządu Związku Towarzystw Miłośników Akwarjów i Terrarjów weszli: prezes – dr A. Werner (Poznań), wiceprezes – Z. Lorec (Warszawa), sekretarz – Wernerowa (Poznań), skarbnik – E. Kaczmarek (Poznań), członkowie – K. Kamiński (Poznań), E. Malina (Chorzów), prof. J. świderski (Wilno), H. Tomasikowa (Lwów), Cz. Twardowski (Poznań), Wł. Wanatowski (Łódź) i B. Zamiara (Bydgoszcz). Na zjeździe w Poznaniu uchwalono też statut, zatwierdzono odznakę organizacyjną (wg projektu Z. Lorę ca) oraz nadano członkostwo honorowe Zygmuntowi Lorecowi. W okresie międzywojennym akwarystyka cieszyła się dużym zainteresowaniem w wielu ośrodkach, ale najwięcej Towarzystw skupionych było na śląsku. Szereg z nich posiadał bogate zbiory biblioteczne (np. szczególnie bogata biblioteka znajdowała się w Chorzowie). W Gdyni, przy Morskim Instytucie Rybackim, rozpoczęto budowę dużego akwarium ekspozycyjnego. Pierwszym w Polsce czasopismem o tematyce akwarystycznej było wydawane w Warszawie, przez. Romana Mathię, „Akwarjum i Terrarjum”, którego redaktorem był Z. Lorec Wychodziło ono w latach 1925-1927, lecz niestety upadło z powodu trudności finansowych. W sumie ukazało się 11 numerów tego czasopisma. Następnie w ciągu roku 1938 wydano w Poznaniu 10 zeszytów miesięcznika „Akwarjum i Terrarjum”, pod redakcją A. Wernera. Powodem zaprzestania wydawania tego czasopisma był wyjazd z Poznania jego redaktora. Do ponownego wznowienia edycji „Akwarjum i Terrarjum” doszło dopiero w lipcu w roku 1938 w Warszawie. Było ono redagowane przez Mieczysława Tuleję, przy współpracy Z, Loreca. Byt materialny temu czasopismu zapewniały dochody z wystaw akwarystycznych, organizowanych staraniem Warszawskiego Towarzystwa Akwarystycznego. Do wybuchu wojny wyszło 5 zeszytów tego pisma. Niestety dorobek i majątek organizacji akwarystycznych w czasie ostatniej wojny uległy zniszczeniu i rozproszeniu, a wszelka działalność akwarystyczna zanikła. Zginęło też wielu zasłużonych działaczy. Po zakończeniu działań wojennych trzeba było właściwie zaczynać wszystko od nowa. Pierwsze odrodziły się sklepy akwarystyczne – Bernhardta w Warszawie, Masonia w Chorzowie, Knopa w Katowicach, Skubią w Poznaniu, Borowskiej w Łodzi, a później inne. Ruch akwarystyczny w dźwigającej się ze zniszczeń wojennych Polsce odradzał się pomału, lecz z biegiem lat jego rozwój nabierał coraz większego rozmachu. W roku 1948 powstaje w Łodzi pierwsza po wojnie samodzielna sekcja akwarystyczna „Skalar”. W tym samym roku, w grudniu powstało przy Warszawskiej YMCA Koło Miłośników Akwarium. Pomału i w innych miastach Polski dochodziło do powstawania zorganizowanych grup akwarystycznych. W roku 1954 łódzka sekcja „Skalar” dała początek ogólnokrajowej organizacji akwarystycznej pod nazwą Polski Związek Miłośników Akwarium. W latach 1954-1956 grupa działaczy Związku, związanych z Łodzią, opracowywała i wydawała fachowy biuletyn, który dobrze spełnił swą rolę(prezentując podstawy akwarystyki. Ogółem ukazało się 31 tematycznych numerów tego biuletynu. W latach pięćdziesiątych ukazało się też drukiem szereg pozycji książkowych z zakresu akwarystyki, wydawanych przez Spółdzielnię Inwalidów w Warszawie. W roku 1957 ukazała się jedna z lepszych pozycji literatury akwarystycznej opracowanych przez autorów polskich: A. Taborski, J.Landowski, K. Gabryś – Akwarium, nakładem Państwowego Wydawnictwa Rolniczego i Leśnego. W roku 1955 przeniesiono Zarząd Główny Polskiego Związku Miłośników Akwarium do Mysłowic, a następnie w roku 1957 do Chorzowa, gdzie do dziś mieści się jego siedziba. Prezesem ZG został zasłużony akwarysta Jerzy Pilarczyk, który już w roku 1928 należał do chorzowskiego Stowarzyszenia „Agrion”. W okresie tym wypracowano ostatecznie program rozwoju Związku akwarystyki w Polsce, który z niewielkimi modyfikacjami jest realizowany do dnia dzisiejszego. Postanowiono podjąć wydawanie czasopisma akwarystycznego i, o ile będzie to możliwe, samodzielnych wydawnictw fachowych, organizować fachowe grupyspecjalistyczne,wystawy oraz sympozja o tematyce akwarystycznej. Dalej zakładano prowadzenie szerokiej akcji mającej na celu propagowanie akwarystyki, zwłaszcza wśród młodzieży. Spośród działaczy, których społecznej pracy zawdzięczamy odnowę ruchu akwarystycznego w pierwszym okresie po wojnie wymienić należy Bartosika, Remowskiego, Ryczewa i Strzeleckiego z Łodzi, Norka z Mysłowici Łoreca z Warszawy oraz twórców i założycieli naszego czasopisma K. Gabrysia, J. Pilarczyka, A. Moja, H. Kilkę i M. Cellera. Wielkim wydarzeniem dla polskich akwarystów było ukazanie się w roku 1959 pierwszego zeszytu czasopisma „Akwarium”. W okresie do roku 1967 wydano niestety tylko pięć kolejnych zeszytów. Główną przeszkodę w regularnym wydawaniu tej tak potrzebnej publikacji stanowił brak funduszów i grona stałych autorów. Datą przełomową w rozwoju ruchu akwarystycznego w naszym kraju był listopad 1967 roku, kiedy to na kolejnym IV Krajowym Zjeździe Delegatów PZMA (od roku 1971 Polski Związek Akwarystów) wybrano nowe władze Związku. Do Zarządu Głównego powołano wówczas zespół ofiarnych działaczy, którzy prace Związkowe pchnęli na nowe tory. Można powiedzieć, że właściwie od tego czasu obserwuje się stały wzrost aktywności Związku i rozszerzanie wachlarza form jego działania. Do niewątpliwych osiągnięć zaliczyć należy kontynuowanie, przez okres 20 już lat wydawania „Akwarium”, które jest tym samym najdłużej wychodzącym w Polsce periodykiem akwarystycznym. Jakkolwiek można mieć zastrzeżenia co do regularności ukazywania się tego pisma, co nie wynika z opieszałości redakcji lecz trudności z uzyskaniem papieru drukowego, to tak długie jego wydawanie i podnoszenie jego poziomu fachowego i szaty graficznej oraz pozyskanie stałego grona współpracowników i autorów, jest bezsprzecznie sukcesem. Działalność wydawnicza Związku jest niestety deficytowa, stąd też by zapewnić fundusze zabezpieczające ciągłość wydawania czasopisma, postanowiono podjąć działalność handlową. W roku 1970 powstał w Chorzowie sklep akwarystyczny „Wiwarium”, a w niedługim czasie potem dwa następne sklepy w Czeladzi i Świętochłowicach. Początki pracy sklepów były trudne Z powodu braku funduszy na zakup towarów i dużej fluktuacji personelu. Okres ten mamy już na szczęście poza sobą i dochody z ostatnio dobrze rozwijającego się handlu pozwalają na pokrywanie deficytu czasopisma oraz wydatne dofinansowywanie działalności statutowej. Działalność Związku, realizowana przez kolejne Zarządy Główne, omawiana jest na, odbywających się od roku 1967 regularnie co dwa lata, Krajowych Zjazdach Delegatów PZA, których jak dotąd odbyło się dziesięć. W myśl ustaleń statutu PZA co cztery lata są to. zjazdy sprawozdawczo-wyborcze (ostatni odbył się w roku bieżącym). Poza pracami o charakterze administracyjno-organizacyjnym i koordynacyjnym, do stałego programu działalności Związkowej należą organizowanie wystaw, konkursów, przeglądów i sympozjów o charakterze ogólnokrajowym i międzynarodowym. Imprezą o najdłuższej tradycji jest Ogólnopolski Konkurs Pawich Oczek odbywający się w Kaliszu. Do bieżącego roku odbyło się już siedem takich, cieszących się wielkim uznaniem, konkursów. Tradycję trzyletnią posiadają konkursy ryb żyworodnych organizowane w Koszalinie lub Inowrocławiu, bojowników wspaniałych (Betta splendens) w Bytomiu, złotych rybek w Warszawie, oraz ryb kąsaczowatych. Konkursom tym przeważnie towarzyszą wystawy akwarystyczne, cieszące się wielkim powodzeniem u publiczności. W roku 1968 w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie zorganizowano I Ogólnopolską Wystawę Akwarystyczną, przy okazji której odbyło się I Międzynarodowe Sympozjum Akwarystyczne. U Ogólnopolska Wystawa miała miejsce w roku następnym. W roku 1970 akwarystyka polska wyszła na arenę międzynarodową. Zorganizowano wówczas, również w chorzowskim WPKiW I Międzynarodową Wystawę, której towarzyszyło II Międzynarodowe Sympozjum Akwarystyczne. II Międzynarodowa Wystawa oraz – III Sympozjum miały miejsce w roku 1974. Następne sympozja, również o zasięgu międzynarodowym odbyły się w latach 1977 i 1979. Miarą uznania dla poziomu organizowanych przez Związek imprez jest przyjęcie Polskiego Związku Akwarystów w roku 1978 do ATI (Aqua-Terra-International czyli Federacji Europejskich Związków Akwarystycznych ) oraz wybranie naszego przedstawiciela jej sekretarzem. Jedną z ciekawszych form pracy Związku, zmierzającej do stałego podnoszenia wiedzy jego członków jest tworzenie klubów specjalistycznych, działających przy Zarządzie Głównym. Najstarszym z nich, działającym od roku 1972 jest Klub Poecilia Reticulata. Do chwili obecnej Klubów tych powołano jeszcze siedem, a to: Klub Miłośników Ryb Kąsaczowatych, Klub Miłośników Ryb Żyworodnych, Klub Miłośników Złotych Rybek, Klub Miłośników Ryb Karpieńcowatych, Klub Miłośników Pielęgnic oraz Klub Techniki Akwarystycznej. Sukcesy pracy Związku na arenie krajowej i międzynarodowej są wynikiem społecznej pracy całego, długiego szeregu ofiarnych działaczy, spośród których na wymienienie zasługują szczególnie: inż. Henryk Kilka, Stanisław Sitko, Aleksy Moj, prof. dr Henryk Szelęgiewicz, inż. Tadeusz Zalewski, Henryk Grochol, Henryk Moll, Czesław Michalak, Waldemar Banach, mgr Adam Latusek, mgr Ryszard Patryas, inż. Zbigniew Guziur, Leszek Szajowski, mgr Józef Mickowski, inż. Bogusław Ziarko i Czesław Drynda. |