ROZPOZNAWANIE SIĘ NARYBKU I RODZICÓW U RYB Z RODZINY PIELĘGNICOWATYCH
Ryby z rodziny pielęgnicowatych mogą mieć od 5 do 1O.O00 młodych w jednym miocie, zależnie od gatunku i kondycji rodziców.(Brichard 1975, Fryer i Iles 1972, Sterba 1977). Powszechnie znanym wśród akwarystów jest fakt opiekowania się przez nich swoim narybkiem. Opieka ta przybiera czasem niezwykle ciekawe i efektowne formy, jak chociażby chronienie ikry i narybku w jamie gębowej przez pyszczaki, czy „wodzenia” młodych przez jednego lub oboje rodziców. Sprawą bardzo istotną przy takich kontaktach między młodymi,a rodzicami jest wzajemne rozpoznawanie się.
Pielęgnica chanchito – Cichlasoma facetum, z młodymi
Fot. H.J. Richter
W starszej literaturze spotyka się stwierdzenie, że kontakty te mają charekter czysto wizualny, wiadomo bowiem iż pielęgnicowate są rybami o dobrze rozwiniętym zmyśle wzroku. Potwierdzeniem wniosku o czysto wizualnym charakterze rozpoznawania młodych przez osobniki dorosłe miał być, obserwowany niejednokrotnie, fakt zaganiania w gromadkę rozwielitek (służących normalnie jako pokarm) przez samice gatunków z rodzaju Apistogramma i Nannacara, które straciły złożoną ikrę lub narybek (Sterba 1977). Obserwowane zjawisko „opieki” nad rozwielitkami tłumaczono nie rozróżnianiem ich od narybku przez samicę wykazującą silny instynkt macierzyński.
Rozpoznawanie wizualne narybku przez rodziców i odwrotnie jest w pełni zadowalające w przeźroczystej wodzie. Wiele pielęgnicowatych żyje jednak w przybrzeżnej strefie jezior, gdzie woda jest często zmącona i tym samym ograniczona widoczność. Środowisko to jest przy tym z reguły bardzo gęsto zasiedlone przez osobniki różnych gatunków ryb, a więc narybek narażony jest na ciągłe niebezpieczeństwo. Bez stałej, aktywnej obrony ze strony rodziców zostałby on zjedzony w ciągu kilku minut przez inne ryby (Barlow 1976, Mc Kaye i Hallacher 1973).
Fakty te skłaniały do przypuszczeń, że musi istnieć jakiś inny niż wzrokowy sposób rozpoznawania się narybku i rodziców. Chociaż bowiem kontakt wizualny ma znaczenie podstawowe (Kuenzer 1968, Myrberg 1975, Russock i Schein 1974) nie może on wystarczyć we wszystkich sytuacjach. Rzeczywiście – w miarę rozwoju badań – odkryto, że kontakt między narybkiem, a rodzicami może mieć również naturę chemiczną. Rozpoznawanie narybku przez rodziców na drodze chemicznej stwierdzono u czerwieniaka dwuplamego – Hemichromis bimaculatus, pielęgnicy zebry – Cichlasoma nigrofosciatum i pielęgnicy cytrynowej – Cichlasoma citrinellum (Kuhme 1963, Myrberg 1975, Mc Kaye i Barlow 1976). Młode pielęgnice cytrynowe mogą chemicznie rozpoznawać matkę (Barnett 1977), natomiast nie udało się tego wykazać w wypadku żółtaczka indyjskiego – Etroplus maculatus (Cole i Ward 1970). We wszystkich przypadkach nie znany jest rodzaj substancji chemicznych, na podstawie których następuje rozpoznawanie.
Ciekawym jest fakt, ze istnienie chemicznego kontaktu między młodymi, a rodzicami stwierdzono dotychczas tylko u tych gatunków pielęgnicowatych, które żyją i rozmnażają się w środowiskach bardzo gęsto zasiedlonych przez ryby. W tych warunkach ich młode są szczególnie narażone na presję drapieżników. Być może, że właśnie chemiczne rozpoznawanie młodych i rodziców jest jedną z cech umożliwiających przeżywanie i dalszy rozwój ewolucyjny pielęgnic zamieszkujących takie środowiska.
Pielęgnica Meecka – Cichlasoma meecki
Fot. H.J. Richter
Pielęgnicowate wydają również dźwięki, przy czym charakter i częstotliwość są specyficzne dla danego gatunku. Wiadomo, że mają one znaczenie przy wzajemnym rozpoznawaniu się osobników dorosłych (Myrberg 1979) nie wiadomo jednak, czy może istnieć tego rodzaju kontakt między osobnika mi dorosłymi a narybkiem.
Ze względu na swe właściwości oraz stosunkowo łatwą hodowlę i możliwość prowadzenia obserwacji, gatunki z rodziny pielęgnicowatych są obecnie jednym z najbardziej lubianych obiektów badań etologicznych x). Można się więc spodziewać naukowego wyjaśnienia szeregu niezwykłych pozornie zjawisk, jakie obserwuje się w zachowaniu tych ryb. Stwierdzenie istnienia chemicznego kontaktu między młodymi a rodzicami jest przykładem odkrycia mechanizmu, który przynajmniej częściowo wyjaśnia pozornie paradoksalny fakt udanego rozmnażania się niektórych gatunków w środowiskach, w których młode, wydają się nie mieć żadnej szansy przeżycia.
___________ x) Etologia – nauka o zachowaniu się zwierząt
LITERATURA
Barlow G.W. 1976: The midas cichlid in Nicaragua w: T.B. Thorson (Red.) Investigations of the ichthyofauna ofNicaraguan lakea. Unweratty of Nebraska, Lincoln, s. 333-358.
Barnett C. 1977: Chemical recognition of the mother by the young of the cichlid fish, Cichlasoma citrinellum. J. Chem. Ecol, 3: 461-466.
Brichard P. 1975: Reflexions kur le chobc de la lndificetion oz de incubation buccale comme modę de reproduction chess certains populatioris de poissons Cichlides du lac Tanganytka. Rev. Zool. Afr., 89: 871-888.
Cole J.E., Ward J.A. 1970: An analysis of parental recognition by the young of the cichlid fish, Etroptus maculatus (Bloch). Z. TierpsychoU, 27: 136-176.
Fryer G., Ues T.D. 1972: The cichlid fishes of the Creat Lakes of Africa: Their biology and evplution. Olłver and Boyd, Edinburgh.
Kuenzer P. 1968: Die Auslosung der Nachfolgereaktion bei erfahrungslosen JungCschen von Nannacara/anomala (Cichlidae). Z. Tierpsychol, 25: 257-314.
Kuhme W. 1963: Chemisch auageloste Brutpflege – und Schwarmreaktion bei Hemichromis bimaculatus (Pisces). Z. Tierpsychol. 20: 688-704.
Mc Kaye K.R., Barlow G.W. 1976: Chemical recognition of the young by the midas cichlid Cichlasoma citrinellum. Copeia, 2: 276-282.
Mc Kaye K.R., Mallacher L.E. 1973tThe midas ci=hlid in Nicaragua. Pac. Discovery, 26: 1-8.
Myrberg A.A. 1975: The role of chemical and visual stimuli in the preferential discrimination of young by the cichlid fish Cichlasoma nigrofasciatum (Gunther). Z. TierpsychoU, 37: 274-297.
Myrberg A.A. 1979: Szmery w wodzie. Sygnały w świecie zwierząt. PWN, Warszawa, s. 215-223.
Russock HJ., Schein M.W. 1974: Effect of early experience and ageon initial responsivness of Tilapia mossambica fry to a matemal model, Anjm. Leorn. Behav., 2: 111-114.
Sterba G.1977: Susswasserfische aus aller Welt. Urania-Verlag,Leipzig-Jena-Berlin.