Do napisania kilku poniższych uwag skłoniła mnie lektura bardzo ciekawego artykułu p. Piotra Komasary – Zmiany płci u ryb – zamieszczonego w nr 5-6 (65-66)/81 „Akwarium”.
Zjawisko zmiany płci u ryb można niekiedy wytłumaczyć hermafrodytyzmem – obojnactwem. Hermafrodytyzm jest cechą dość często spotykaną u ryb. Występuje między innymi u jesiotrowatych (Acipenseridae), węgorzowatych (Anguillidae), łososiowatych (Salmonidae), śledziowatych (Clupenidae), dorszowatych (Gadidae), szczupakowatych (Esocidae), karpiowatych (Cyprinidae), okoniowatych (Percidae), wargaczowatych (Labridae), strzępielowatych (Serranidae) i prażmowatych (Sparidae). Gatunki należące do trzech ostatnich rodzin to obojniaki stałe, posiadające specyficznie zbudowany gruczoł płciowy. Ma on kształt worka, którego dno (ścianę płciową) zajmuje jądro. Pośrodku znajduje się jajnik, wciśnięty i rozdzielający tkankę jądrową. Oba rodzaje gruczołów są jednocześnie czynne.
Pewne anatomiczne cechy obojnactwa występują u wszystkich ryb, oprócz kostnoszkieletowych. Otóż u samców, w zarodkowym stadium ich życia, wykształcają się jajowody i pozostają, w różnym stopniu rozwoju, aż do śmierci organizmu. Jajowody samców jesiotra (Aci,. enser rufhenus) mają identyczną wielkość jak jajowody samic, co jest ewenementem wśród kręgowców. Niektóre ryby spodoustne posiadają jądra uwstecznione, położone u nasady jajników. Natomiast spośród ryb kostnoszkieletowych u młodocianych samców łososi w przednich odcinkach jąder wykształcają się dobrze rozwinięte jajniki. Pomimo, że hermafrodyty produkują jednocześnie hormony męskie – androgeny i żeńskie – estrogeny, zawsze dominuje jedna płeć. Dzieje się tak również u obojnaków jednoczesnych.
Mała koralowa rybka Serranellus subligarius ma silnie zaznaczony dymorfizm płciowy. Samiec mieni się pomarańczowo i złoto, a ciało ieqo ozdobione jest ciemnoniebieskimi plamami i białymi pręgami. Białe są też końce płetw. Natomiast samica jest koloru głębokiego indyga z fioletowymi qwiazdkami. Gatunek ten posiada zdolność błyskawicznej zmiany płci. W ciągu kilku sekund samiec, staje się samicą i odwrotnie. Takie przystosowanie jest niezwykle korzystne, gdyż umożliwia dwom rybom tego samego gatunku złożenie podwójnej ilości zapłodnionej ikry (raz samiec wyrzuca nasienie, raz samica). Kiedy poszukiwanie partnera nie daje rezultatu ryba może zapłodnić własną ikrę.
Wśród ryb strzępielowatych bardzo rozpowszechniona jest protogynia, czyli zmienianie się płci w ciągu życia danego osobnika. Olbrzymie graniki itajary (Epilephelus itajara) jeszcze w wieku trzech lat są samicami. W dwa lata później stają się już samcami. Tak więc populacja graników itajary składa się wyłącznie z młodych samic i starych samców. U niektórych gatunków strzępielowatych formy pośrednie pomiędzy stadium samicy i samca są bezpłciowe, u innych, jak to ma miejsce np. u Serranellus subligarius, są hermafrodytami jednoczesnymi.
Pewne gatunki ryb z rodziny wargaczowatych wykształciły dwa rodzaje samców: samce pierwotne, będące od momentu narodzin samcami i samce pomocnicze, rozwijające się z samic. Bardzo łatwo odróżnić samce pierwotne od pozostałych, gdyż są one wielkie, silne, agresywne i jaskrawo ubarwione. Potrafią także budować kunsztowne gniazda. Natomiast samce pomocnicze są mniejsze, szare i posiadają na bokach trzy ciemne pasy, spełniające rolę sygnałów uległości. Samce te nieudolnie budują gniazda, natomiast wyspecjalizowały się w obronie gniazd samców pierwotnych. Co ciekawsze, podczas nieobecności samców pierwotnych samce pomocnicze zdolne są do normalnego zapładniania samic.
Zmiany płci u ryb (a właściwie wyglądu zewnętrznego) można też dokonać w sposób sztuczny, operacyjnie usuwając gonady. Po takim zabiegu samce pozbawione jąder mogą upodobnić się zewnętrznie do samic lub do osobników niedojrzałych. Możliwe jest też przywrócenie kastratom cech męskich przez karmienie ich androgenami. Doświadczenie to daje pozytywne wyniki także w stosunku do dojrzałych samic, u których można zauważyć, wykształcone w następstwie odpowiedniego karmienia, cechy samcze. Karmienie hormonami może doprowadzić, zwłaszcza u młodych ryb, do całkowitej zmiany płci. Na przykład młode osobniki Oryzias latipes (rodzina Cyprinodontidae) karmione androgenami rozwijają się w samce, a karmione estrogenami w samice. Prowadzone są już próby zastosowania tej metody do celów hodowlanych.
Literatura:
Z. Grodziński – Anatomia i embriologia ryb. Warszawa 1971 V. B. Dröscher – Cena miłości, Warszawa 1980
Od redakcji
Z punktu widzenia zmienności płci, rybą niezwykle ciekawą jest strumieniak marmurkowy – Rivulus marmoratus. Gatunek ten, w oparciu o dwa osobniki męskie (?) pochodzące z Kuby, po raz pierwszy opisał w roku 1880 Poey. Rivulus marmoratus jest, jak dotychczas, jedynym znanym hermafrodytycznym przedstawicielem rodzaju Rivulus. U poszczególnych osobników tego gatunku występują równocześnie czynne narządy rozrodcze męskie i żeńskie (jądra i jajniki). Obojnactwo tego gatunku, żyjącego w Ameryce Środkowej, głównie u wybrzeży Zatoki Meksykańskiej i na Wielkich Antylach, polega na tym, że ikra zapładniana jest wewnątrz ciała. Złożenie ikry następuje po około 10-60 godzinach od momentu jej zapłodnienia.
W związku z powyższym posiadanie tylko jednego osobnika pozwala na rozpoczęcie hodowli i uzyskanie potomstwa.
Obok osobników obojnakich w naturze występują niekiedy, ale bardzo rzadko, samce pierwotne. Istnieje też możliwość sztucznego doprowadzenia do wykształcenia się osobników męskich za pomocą działania różnymi czynnikami, jak na przykład temperatura czy długość dnia. Cechy płciowe samicy ustępują wówczas dominującym cechom samczym.
Strumieniak marmurkowy – Rivulus marmoratus.
Fot. L. Seegers
Korzystając z okazji prezentowania zdjęcia Rivulus marmoratus podajemy garść informacji o tej ciekawej rybie. Otóż wyrośnięty strumieniak marmurkowy osiąga długość 6-7 cm. Charakteryzuje się on czarną, jasno obrzeżoną plamą usytuowaną u nasady płetwy ogonowej. Strumieniaki marmurkowe, jak już wyżej powiedziano, to hermafrodyty. Pielęgnowane w grupach chętnie zjadają własną ikrę. W celu uzyskania potomstwa lepiej jest więc prowadzić hodowlę pojedynczych osobników. Zbiornik o pojemności 10 I w zupełności wystarcza. Zaleca się stosowanie wody słonawej; 60% wody . słodkiej + 40% wody morskiej. Akwaryści nie mieszkający nad Bałtykiem mogą dodawać do wody z kranu około 2-10 g soli morskiej na 1 l wody. Wystrój akwarium tarliskowego powinny stanowić mech jawajski (Vesicularia dubyana), rośliny pływające oraz pompon wykonany z włóczki wełnianej. Temperatura wody nie powinna być zbył wysoka (21-23°C), gdyż wówczas ryby szybciej się starzeją i łatwiej mogą przeobrazić się w samce. Dzienna porcja złożonej ikry wynosić może nawet do 15 ziarenek. Przy braku żywego pokarmu nie należy jednak liczyć na sukces hodowlany.
Ikra składana jest na dnie zbiornika, na roślinach lub na wspomnianym pomponie wełnianym. Odnalezione ziarenka ikry należy przenieść do oddzielnego naczyńka z wodą, do której dodajemy parę kropel roztworu trypaflaviny czy cilexu. Na ogół ikra nie pleśnieje. Rozwój ikry do momentu wylęgu larw może trwać 10-30 dni. Harrington zaleca przeprowadzanie rozwoju ikry w wodzie słodkiej, a narybek po 2-3 tygodniach przenieść do wody słonawej. Natychmiast po wylęgnięciu narybek należy karmić możliwie żywym pokarmem. Hodowla nie jest trudna. Strumieniaki marmurkowe pod względem wyglądu nie są cudowne, ale ze względu na biologię rozrodu stanowią cud przyrody.
Na podstawie materiałów zamieszczonych w DKG-Journal nr 7/81 i nr 11/81 opracował HK