Mirosław RUTKOWSKI |
|
Torpeda wystrzelona z okrętu z łatwością przecina wodę dzięki swemu wrzecionowatemu kształtowi. Dokoła torpedy, a szczególnie za nią, nie tworzą się wiry hamujące, dlatego ruch ciał o kształcie wrzecionowatym może być bardzo szybki. Dotyczy to także ryb, choć niewiele gatunków ma kształt tak doskonale opływowy jak makrela czy tuńczyk. Ich ciało, wydłużone, o jajowatym przekroju poprzecznym, posiada największą grubość w jednej trzeciej swej długości – mierzonej od pyska, dalej ciało ryby równolegle cienieje ku ogonowi, natomiast ku przodowi zwęża się słabiej i przechodzi w tępo zakończony pysk, który podczas ruchów zwierzęcia przecina wodę. Tarcie pomiędzy wodą a powierzchnią skóry wydatnie zmniejsza wydzielina gruczołów skórnych. Od tego wrzecionowatego kształtu istnieje wiele odchyleń, które prowadzą przeważnie do zmniejszenia szybkości ruchów. Dobór naturalny rzadko preferuje prędkość pływania, często zaś selekcjonuje w kierunku cech odmiennych, wytrwałości i ekonomii ruchów (węgorz), zwrotności (karaś), szybkości startu (szczupak), małej dostrzegalności w otoczeniu (płaszczki). Ciało ryby dzieli się umownie na trzy odcinki – głowę, tułów i ogon. Do głowy należą także skrzela (granicę głowy od strony tułowia tworzy brzeg wieczka skrzelowego lub ostatnia para skrzelowa). W tułowiu mieści się jama ciała i trzewia. Umowną granicą między tułowiem a ogonem jest otwór odbytowy. Te trzy główne części ciała ryby nie są od siebie wyraźnie oddzielone. Sylwetkę ryby uzupełniają płetwy – fałdy skórne rozpięte na chrzestnym lub kostnych promieniach i zaopatrzone we własne mięśnie umieszczone w podstawie płetwy. Rozróżnia się płetwy parzyste (piersiowe i brzuszne) oraz nieparzyste (jedna lub więcej płetw grzbietowych, płetwa ogonowa i jedna lub więcej płetw odbytowych). Główną rolą płetw parzystych jest sterowanie przy szybkim ruchu. Działają one wówczas jako stateczniki lub hamulce. Ryby stojące lub poruszające się bardzo powoli wykonują stale ruchy tymi płetwami w celu korygowania położenia. Ryby latające z rodziny Exocoeiidae posiadają niezwykle szerokie i długie płetwy. Podczas lotu ślizgowego ponad wodą rozwijają je tak, jak ptaki skrzydła. Płetwy brzuszne są bogate w kształty i położenie – w zasadzie tkwią w ścianie tylnej okolicy brzucha, ale u wielu ryb są przesunięte ku przodowi ciała (kostno-szkieletowe). Płetwy brzuszne w położeniu pierwotnym/ przypominają szerokie i krótkie wiosło, zaś w miarę przesuwania się ku przodowi ulegają zwężeniu i wydłużeniu. Płetwy brzuszne samców ryb spodoustych przekształciły się w narządy kopulacyjne. Spośród płetw nieparzystych najbardziej różnorodna jest płetwa ogonowa. Typ pierwotny to płetwa niesymetryczna (ryby spodouste i jesiotry) składająca się z płatu górnego, większego i dolnego, mniejszego. U większości ryb występują płetwy symetryczne. Tylny brzeg płetwy bywa tępo przycięty, zaokrąglony lub wcięty (głęboko jak u śledzia lub płytko jak u lina). Płetwa odbytowa, zaczynająca się za odbytem, ciągnie się w postaci prostokąta lub trapezu ku tyłowi. Długość jej zależy od długości ogona – czasem łączy się z płetwą ogonową (miętus, węgorz). Czynnikiem wpływającym na jej wydłużenie (np. u skalarów) jest boczne ściśnięcie ciała, połączone ze zwiększeniem jego wysokości, przy zachowaniu umiarkowanej długości ciała i ogona. U Cyprinodontoidei płetwy przystosowały się do pełnienia roli narządu kopulacyjnego. Płetwa grzbietowa jest bardzo różnorodna pod względem kształtów, rozmiarów, umiejscowienia. Najprostsza ma kształt trapezoidalny. Jeśli płetw grzbietowych jest więcej (2-3), to mogą sięgać one, jak u dorsza, aż po tył głowy. Mogą też różnić się między sobą wymiarami – jedna (przednią, jak u okonia lub tylna, jak u głowacza) może górować nad pozostałymi. Z płetw grzbietowych wyodrębniają się promienie kolcowate z częścią fałdu skórnego i tworzą małe płetewki (ciernik, cierniczek). Liczne, drobne płetewki u makreli czy tuńczyka biegną pomiędzy drugą płetwą grzbietową a płetwą ogonową. Druga niewielka płetwa grzbietowa ryb łososiowatych jest pozbawiona szkieletu kostnego. Ponieważ u starych osobników wypełnia się tłuszczem, nazwano ją płetwą tłuszczową. O zależności rozmiarów płetw grzbietowych od wydłużenia (węgorz) i bocznego ściśnienia ciała (skalar) można powtórzyć to samo, co odnosiło się do płetw odbytowych. Płetwa grzbietowa niektórych ryb uległa znacznym modyfikacjom: np. u żabienicy promienie płetwy grzbietowej zwane wabikami nęcą przepływające w pobliżu zwierzęta – ofiary, podczas gdy reszta ciała ryby zagrzebana jest w mule. U ryb głębinowych promienie te zostały przekształcone w narządy świetlne. Głównym sposobem poruszania się ryb jest oczywiście pływanie, ale ryby umieją także wyskakiwać ponad powierzchnię wody, szybować w powietrzu, zagrzebywać się w mule, a nawet chodzić. Aby zrozumieć mechanizm pływania, należy poznać kilka fizycznych cech ciała ryb. Ich masa właściwa nieznacznie tylko przewyższa gęstość wody (u ryb morskich posiadających pęcherz pławny waha się od 1.012 do 1.021 jeśli masę właściwą wody morskiej przyjmiemy za jeden). Ryby takie utrzymują się bez wysiłku w położeniu poziomym, w określonej warstwie wody. Inaczej jest u ryb spodoustych nie posiadających pęcherza pławnego – są ,one wyraźnie cięższe od wody, i gdy pozostają w bezruchu, to powoli opadają na dno. Środek ciężkości ciała znajduje się w różnych miejscach, zależnie od pokroju. U ryb o kształcie wrzecionowatym (sandacze) punkt ciężkości jest przesunięty nieznacznie ze środkowej części ciała ku grzbietowi i głowie – ryba z łatwością porusza się po linii prostej, ale nurkowanie czy też wypływanie pod powierzchnię wody sprawia jej pewną trudność. Przesunięcie środka ciężkości poniżej środka ciała, jak to jest u ryb o silnie uwypuklonym brzuchu (ciosa), ułatwia podpływanie pod powierzchnię wody. Uwypuklony zaś grzbiet lina sprzyja nurkowaniu. Główną pracę przy pływaniu wykonuje tułów, ogon i płetwa ogonowa. Dzięki skurczom miomerów, postępującym przemiennie i stopniowo od głowy ku tyłowi ciała, tułów i ogon wyginają się falisto, raz w prawo, raz w lewo. Ciało falujące odrzuca wodę w tył i na boki. Siły działające na boki równoważą się wzajemnie, natomiast składowa odpychająca wodę ku tyłowi powoduje ruch do przodu. Prędkość płynięcia zależy od pokroju i wielkości ciała ryby, szybkości ruchów, rozmiarów i kształtu płetwy ogonowej. Rozszerzona podstawa tej płetwy odpycha wodę ku tyłowi, a wiotka jej część końcowa przeciwdziała tworzeniu się wirów, sprzyjając harmonijnemu spływaniu wody. Ryby na dużych odległościach osiągają prędkość 4,5 km/godzinę (makrela). Najintensywniej pracuje okolica nasady ogona, tuż za jamą ciała. Płetwy (poza ogonową) odgrywają rolę stateczników – pionowe nie pozwalają ciału wychylać się na boki, parzyste zaś zmieniać poziomego ułożenia ciała. Nastawiając je odpowiednio, ryba wykonuje zwroty w pożądanych kierunkach. Drugim zadaniem płetw jest wykonywanie zwrotów. Przy odpowiednim zgięciu ciała płetwa ogonowa działa jako ster, jedna płetwa piersiowa ustawiona prostopadle w bok jest hamulcem, druga, piersiowa, przylega ściśle do ciała, a płetwa grzbietowa szeroko rozpięta zapobiega poślizgowi powodowanemu przez siłę odśrodkową. Ryby potrafią zwiększać swoją prędkość uzyskaną przez ruchy ogona, poprzez gwałtowne wyrzucenie wody oddechowej spod wieczka skrzelowego. Przyspieszenie zachodzi więc na zasadzie odrzutu. Większość ryb pływa w położeniu poziomym, ale np. pławikonik pływa pionowo. Cienkim i chwytnym ogonem czepia się łodyg roślin podwodnych. Wiosłując płetwami piersiowymi utrzymuje się w pozycji pionowej, a poruszając płetwą grzbietową posuwa się z wolna brzuchem do przodu. Sumiki Synodontis batensoda z rzek afrykańskich pływają zwrócone brzuchem do góry, a grzbietem w dół. W pozycji tej łowią owady spadające na powierzchnię wody. Wiele ryb wyskakuje z wody w ucieczce przed drapieżcą lub w pogoni za lecącym owadem. Pstrągi, trocie i łososie znane są z tego, że przeskakują pokaźne progi skalne. Od skoków niedaleko już do lotów ślizgowych, jakimi popisują się w ciepłych morzach ryby latające – Exocoetus. Szybkie, boczne ruchy ogona nadają im duże przyspieszenia. Sztywno rozpięte płetwy piersiowe pomagają ślizgać się w powietrzu. Skok taki trwa 5-10 sekund, jego długość wynosi 50-100 m, a najwyższy pułap lotu – około 5 m. Kilka gatunków ryb słodkowodnych z Ameryki Południowej może unosić się przez chwilę dzięki trzepotaniu ogromnymi płetwami piersiowymi. Nieliczne ryby używają płetw piersiowych do unoszenia ciała ponad dno zbiornika wodnego, a nawet do chodzenia, jak to ma miejsce u babkowatych z rodzaju Penophfhalmus i Boleophthalmus (np. poskoczki). Ryby te występują w przybrzeżnych wodach mórz tropikalnych. Niektóre ryby z tych rodzajów wychodzą na podmokły ląd. Posługują się przy tym wydłużonymi płetwami piersiowymi i ruchami tułowia na boki, podobnie jak jaszczurki. Biegają tak szybkimi skokami, że trudno je dogonić.LITERATURA:Grodziński Z.: Anatomia i embriologia ryb. PWRiL, Warszawa, 1981. Nikolski G.: Ichtiologia szczegółowa. PWRiL, Warszawa, 1956. Starmach K.: Życie ryb słodkowodnych. PWRiL, Warszawa 1951. |