Dotychczas przypisywano tasiemczycom u ryb akwariowych mniejsze znaczenie, w odróżnieniu od gospodarki stawowej, gdzie są uciążliwymi schorzeniami i wyrządzają wiele szkód. W akwariach spotykamy się z trzema jednostkami chorobowymi, gdzie czynnikiem etiologicznym są tasiemce: goździcznica, trienoforoza i botriocefaloza.
1. Goździcznica wywoływana jest przez tasiemce niższe (rodzina Caryophyllaeidea), przy czym nas interesuje szczególnie rodzaj Caryophyllaeus O. F. MUELLER, 1787. Zawiera on ponad 20 gatunków pasożytujących w przewodzie pokarmowym ryb. Są to tasiemce drobne, jednoczłonowe, ze skoleksem („głowa” tasiemca), pozbawionym bruzd przyssawkowych. Jaja tych tasiemców wydalane są na zewnątrz ryby, do wody, gdzie stają się pożywieniem dla skąposzczetów, głównie z rodzajów Tubifex i Limnodrilus. W ich ciele rozwija się postać larwalna o nazwie procerkoid. Po zjedzeniu zainfekowanego skąposzczeta przez rybę (może to być również ryba akwariowa), dochodzi w jej ciele do przeobrażenia postaci larwalnej tasiemca w dojrzałego osobnika. Masowa inwazja u ryb akwariowych, powoduje intoksykacje, podrażnienie i uszkodzenie jelita. Czasem występuje puchlina brzuszna. Najczęściej spotykanymi goździcznikami są: Caryophyllaeus laticeps PAL-LAS (długość 0,2-0,5 cm), Caryophyllaeus fimbriceps ANNENKOVA-CHLOPINA, oraz Khawia sinensie HSU (długość 8-17 cm, szerokość 0,3-0,5 cm). Ten ostatni został za pośrednictwem amura białego (Ctenopharyngodon idellus LINNEUS) zawleczony z Chin. Leczenia goidzicznicy u ryb akwariowych nie stosuje się, obowiązuje natomiast profilaktyka, polegająca na nieskarmianiu rurecznikiem z akwenów, w których występują goździczniki. Schorzenie to występuje u ryb akwariowych bardzo rzadko, tak samo zresztą, jak następne.
2.Trienoforoza wywoływana jest przez tasiemce z rodzaju Triaenophorus RUDOLPH, 1893. Znanym przedstwicielem jest Triaenophorus nodulosus PALLAS, 1871 (długość 15-30 cm, szerokość 2-4 mm). Z jaja wylęga się zdolne do pływania koracidium, zjadane następnie przez widłonogi, głównie przez oczlik (jest to pierwszy żywiciel pośredni). W jamie ciała oczlika koracidium przeobraża się w procerkoid. Po zjedzeniu zainfekowanego oczlika przez rybę (również akwariową), powstaje w jej ciele następna postać larwalna tasiemca – plerocerkoid, osiadający z reguły w wątrobie. Tam zostaje przez rybę (drugi żywiciel pośredni) otorbiony i powstaje guzek wielkości grochu. Po zjedzeniu takiej ryby przez rybę drapieżną (tak dzieje się w środowisku naturalnym), w jej ciele rozwija się postać dojrzała tasiemca. Nas interesuje etap drugiego żywiciela pośredniego, a występujące objawy chorobowe, określamy mianem trienoforozy. Dochodzi do zaniku miąższu wątroby i do jej marskości. Zostaje uszkodzone również jelito. Leczenia trienoforozy nie stosuje się, zalecana jest jedynie profilaktyka – odstąpienie od skarmiania widłonogów, pochodzących z zarybionych akwenów, zwłaszcza, jeżeli występuje tam tasiemczyca.
3. Botriocefaloza jest to schorzenie wywoływane przez tasiemce o wyższym stopniu zorganizowania (Cyclophyllidea). Ich ciało jest rozczłonkowane, skoleks zaopatrzony jest w 4 półkoliste przyssawki. Największe znaczenie patogenne, ma tutaj Bothriocephalus acheilognathii YAMAGUTI, 1934 (synonim B. gowkongensis YEH, 1955), zawleczony do Europy (również do Nowej Zelandii i Stanów Zjednoczonych) za pośrednictwem amura białego z Chin. Długość tasiemca wynosi 8-20 (25) cm, a jedynym żywicielem pośrednim są widłonogi, głównie oczlik. Z jaja tasiemca wylęga się zdolne do pływania koracidium, które po zjedzeniu przez oczlik, przeobraża się w jego ciele (po 3-9 dniach) w inwazyjny procerkoid.
Samica przy ikrze – paletka turkusowa może zarazić się bezpośrednio
I skalar i Aphyosemion marmorutum mogą się zarazić batriocefalozą
Po zjedzeniu zainfekowanego oczlika przez rybę (również akwariową) rozwija się w jej ciele postać dojrzała tasiemca. Przy dużej inwazji dochodzi do chronicznego zapalenia błony śluzowej jelita a następnie do lokalnych zmian martwiczych, do wylewów krwawych i do intoksykacji. Wyjątkowo dochodzi do perforacji jelita. Ryby są apatyczne, a na skutek obniżonej odporności u zainfekowanych ryb dochodzi do wystąpienia innych chorób pasożytniczych lub bakteryjnych. Dotychczas uważano, że batriocefalozą nie może się w akwariach przenosić na inne ryby gdyż potrzebny jest oczlik, jako żywiciel pośredni. I oto doszło do przykrej dla nas niespodzianki, gdyż okazuje się, że wcale tak nie jest, a tasiemiec ten może się przenosić drogą bezpośredniego zakażenia (DATZ 7/90), zwłaszcza u paletek. Zostało to potwierdzone wieloma żmudnymi i wielostronnymi badaniami, gdyż należało m.in. wykluczyć istnienie innego żywiciela pośredniego (np. wirki, ślimaki, solówce). Już 14-dniowy narybek paletek, pochodzący od chorych ryb, był zainfekowany, a w jelicie ryb dorosłych – obok tasiemców dojrzałych oraz mnóstwa ich jaj, znaleziono również jaja otwarte (już bez larwy). Zjawisko to wymaga jeszcze pewnych wyjaśnień lub potwierdzeń, niemniej wiadomo już, że tasiemiec ten może się przenosić drogą bezpośredniego zakażenia.
Objawy zewnętrzne botriocefalozy, to niechęć do przyjmowania pożywienia, jego wypluwanie, czasem wychudzenie, lub też powiększenie objętości brzucha, a przed śnięciem ryb – ich ciemniejsze wybarwienie.
Obraz anatomo-patologiczny charakteryzuje się głównie zmianami w zakresie przewodu pokarmowego-jelito jest wypełnione płynem wysiękowym i pasożytami, czasem nawet z perforacją. Ściana jelita jest w stanie zapalnym, często występuje stan krwotoczny oraz martwica. Larwy tasiemca w ich wczesnym stadium rozwojowym, znaleziono nie tylko w świetle jelita, ale również w przewodzie żółciowym jak i w miąższu wątroby i śledziony. Po 5 dniach od wylęgnięcia się larw rozpoczyna się ich segmentacja-w tym stadium znajdują się tylko w jelicie i w przewodzie żółciowym. Do akwarium z zakażonymi paletkami, dołączono młode, niezakażone skalary, a po 14 dniach, stwierdzono u nich obecność larw tasiemca. Oprócz paletek i skalarów na botriocefalozę mogą chorować wszystkie inne ryby akwariowe.
W leczeniu stosuje się cytrynian piperazyny (substancja czynna) zawarty w niemieckim preparacie Droncit (firma Bayer). Jedną tabletkę rozpuszcza się w malej ilości wody, a później w tym roztworze moczy się pokarm przewidziany dla karmienia chorych ryb (np. płatki, serce wołowe, larwy komarów itp.). Ryby muszą być wygłodzone, aby preparowany pokarm został szybko zjedzony. Akwarium powinno być bez podłoża gdyż następuje wydalanie tasiemców, które należy usunąć. Kurację należy powtórzyć po 7 dniach.
Piśmiennictwo: Teufel R. – Neues vom Bandwurm Bothriocephalus acheilognathii – DATZ 7/90.