Zachowanie się wielkopłetwów w obecności drapieżnika
Iwona i Robert Makuchowie
Jednym z czynników zwiększających szansę przeżycia zwierząt, w tym także oczywiście ryb, w środowisku naturalnym, jest ich odpowiednie zachowanie w przypadku natknięcia się na drapieżnika. Każdy w zasadzie gatunek posiada własne stereotypy zachowań w takiej sytuacji – może to być przyjęcie postawy grożącej, ucieczka, ukrywanie się itp. Oczywiście, aby takie zachowania ujawniły się, konieczne jest wcześniejsze rozpoznanie innego zwierzęcia jako wroga, przed którym trzeba się bronić. Pojawia się w związku z tym ważne pytanie: czy ryby posiadają wrodzone, instynktowne umiejętności rozpoznawania drapieżników i odpowiedniego zachowania wobec nich, czy też zdobywają je dopiero na drodze doświadczenia? Większość badaczy zajmujących się tymi problemami uważa, że umiejętność rozpoznawania drapieżników i wystąpienie zachowań obronnych nie wymagają uprzedniego doświadczenia. Dotyczy to zresztą drapieżników występujących tylko w środowisku naturalnym danego zwierzęcia, a nie wszystkich mogących mu potencjalnie zagrozić zwierząt. Wiadomo jednak, że przebyte doświadczenia mogą powodować doskonalenie zachowań antydrapieżniczych. Badania takie prowadzone były m.in. z wielkopłetwem wspaniałym, Macropodus opercularis (Linne, 1758) z rodziny beloncjowatych, gatunkiem dość często spotykanym w akwariach. Kiedy „niedoświadczone”, nie mające uprzednio kontaktu z innymi gatunkami ryb wielkopłetwy znalazły się w obecności złotej rybki, a więc gatunku dla nich niegroźnego lub szczupaka – gatunku drapieżnego (do badań tych używano najedzone szczupaki, nie przejawiające zachowań agresywnych) reakcja była taka sama. Następowało rozpoznawanie – wielkopłetwy podpływały do nieznanej ryby, obserwowały ją, często także przybierały postawę grożącą. Po kilku kolejnych „konfrontacjach” następowało przyzwyczajanie się do obcego gatunku i zainteresowanie nim wyraźnie malało – wielkopłetwy stawały się bardziej bierne, mniej czasu spędzały na podpływaniu do obcych ryb i grożeniu im. Znamienne jest jednak, że zainteresowanie to w przypadku złotych rybek zmalało prawie całkowicie, w przypadku zaś szczupaka wielkopłetwy często pozostawały nieufne. Opisane zachowania były charakterystyczne zarówno dla wielkopłetwów hodowanych w grupie jak i trzymanych do momentu doświadczenia w całkowitej izolacji.
Para wielkopłetwów przy budowie gniazda
Jeżeli wielkopłetwy zetkniemy z drapieżnikiem głodnym – co kończy się zazwyczaj schwytaniem i zjedzeniem kilku z nich, to po umieszczeniu obserwowanych ryb z drapieżnikiem najedzonym możemy zaobserwować zachowania nabyte, wyuczone: spada ilość zachowań rozpoznawczych i grożących, a dominuje ucieczka mimo braku ataków ze strony drapieżnika. Ucieczka polega na szybkim pływaniu prostopadle do ścian akwarium. Więcej czasu na ucieczce spędzały wielkopłetwy hodowane przed doświadczeniem w grupie, niż trzymane w izolacji. Nie udało się uzyskać żadnych dowodów na to, że rozpoznawane są poszczególne osobniki szczupaków, dotyczyło to raczej gatunku. Co ciekawe, ryby przyzwyczajone już do złotej rybki lub szczupaka, po zmianie ryb towarzyszących na nowo przejawiały wysoki stopień zainteresowania towarzyszem – świadczy to o tym, że wielkopłetwy rozróżniają gatunki ryb. Uczenie się wielkopłetwów można także zaobserwować, jeżeli przed doświadczeniem zastosuje się wobec nich łagodny wstrząs elektryczny. Zabiegom tym poddawano wielkopłetwy w różnych sytuacjach: w czasie nieobecności ryb towarzyszących, w obecności złotych rybek lub w obecności drugiego wielkopłetwa. Ryby poddawane takiemu traktowaniu w obecności złotej rybki, po ponownym spotkaniu przedstawiciela tego gatunku spędzały znacznie mniej czasu na zbliżaniu się do towarzysza, a znacznie więcej na ucieczce. Omówione eksperymenty pokazują jak wrodzone predyspozycje do określonych zachowań i uczenie się na podstawie doświadczeń środowiskowych, współdziałają ze sobą, prowadząc do wytworzenia optymalnych zachowań, pozwalających na adaptację do możliwych sytuacji w zróżnicowanym środowisku.
Samiec wielkopłetwa pilnuje gniazda
Literatura: V. Csanyi: „Ethological analysis of predactor avoidance by the paradise fish (Macropodus opercularis L.) I. Re-cognition and learning of predators”, Behaviour 92 (3-4), 1985, str. 227-240.