Ryby i ptaki są klasycznymi obiektami badań etologii – nauki o formach zachowania się zwierząt. Obie grupy orientują się głównie za pomocą wzroku i dlatego ich zachowanie jest dla nas, istot o orientacji typowo wzrokowej, najłatwiejsze do objaśnienia i zrozumienia.
Ciernik ( Gasterosteus aculeatus ) – samiec
Rys. autora
Zaloty są czynnością bardzo rozpowszechnioną wśród ryb i innych kręgowców. Jaki jest ich sens? Czemu one służą? Pytania te są uzasadnione przede wszystkim dlatego, że z wielu względów ceremoniał zalotów bynajmniej nie jest dla zwierzęcia korzystny. Tak na przykład zmiana postawy, ruchów, odmienny strój godowy itp. sprawiają, że zwierzę staje się bardziej widoczne, a więc bardziej niż zwykle narażone na: atak wroga. Co więcej, jest ono tak zaabsorbowane zalotami, że nie, tylko zwraca na siebie uwagę wroga, ale staje się bardziej podatne na jego atak. Dla przykładu – gdy samce cierników dojrzewają płciowo i mają już własne terytoria, ulega zmianie ich sposób poruszania się, pływają jak gdyby szybkimi skokami, pomiędzy którymi następują gwałtowne zatrzymania. W ten sposób kontrolują swój rewir, ale oczywiście stają się przy tym bardziej widoczne. Jednocześnie zmienia się barwa ich ciała: czerwony strój godowy znacznie bardziej wyróżnia te ryby od tła, niż to ma miejsce w okresie pozagodowym. Wreszcie, zaloty połączone są często z wydatnym zużyciem energii w ciągu długiego czasu. Muszą więc istnieć jakieś istotne przyczyny, które powodują, że mimo wyliczonych niekorzystnych wpływów, ceremoniał zalotów jest tak powszechny.
Najnowsze badania dowodzą, że o przebiegu zalotów u obu płci decyduje konflikt między trzema sprzecznymi, nie dającymi się pogodzić chęciami: kojarzenia się, ucieczki i ataku. Przypomnijmy jak zachowują się walczące samce cierników. Atakujący samiec ma czerwoną lub czarną barwę ciała, głowę skierowaną w dół, płetwy rozpostarte, brzuszne ciernie wyprostowane, grzbietowe zaś położone po sobie. Agresję tę wywołuje przede wszystkim czerwona barwa ciała przeciwnika. Wybitny holenderski etolog prof. Tinbergen obserwował w porze godowej silne podniecenie samca ciernika nawet wtedy, kiedy pod oknem Instytutu, na którym ustawione były akwaria z rybami, zatrzymywał się czerwony samochód pocztowy. Natomiast samiec, który został pokonany w walce przez silniejszego, przyjmuje postawę uległości, która ma uspokoić zwycięzcę. Zabarwienie jego jest niewyraźne, ogon skierowany ku dołowi, wszystkie płetwy i ciernie brzuszne przylegające, zaś ciernie grzbietowe wyprostowane
Cierniczek (Pygosteus pungitius) – samiec
Rys. autora
Podczas zalotów samiec przyjmuje prawie identyczną postawę jak przy agresji lub zagrożeniu i jest tak samo gotów zaatakować samicę jak rywala. Jednocześnie samica podczas zalotów zachowuje się dokładnie tak samo jak słabszy samiec, któremu grozi atak ze strony silniejszego. Świadczy to więc o związku pomiędzy agresją i zalotami. Stało się to podstawą do twierdzenia, że ceremoniał zalotów wywodzi się w pewnym stopniu z popędu agresji.
Charakterystyczny taniec godowy, który nigdy nie występuje podczas ataku tłumaczony jest w inny sposób. Na taniec ten składa się szereg następujących po sobie skoków w dwóch kierunkach: w kierunku samicy i w kierunku gniazda. Pierwszy jest ruchem agresywnym, a drugi wywołany jest przez tendencję płciową. W wyniku rytualizacji te dwa sprzeczne popędy połączyły się w rytmiczny taniec, który wyzwalany zostaje u samca przez pojawienie się samicy.
Spośród cierników dwa spokrewnione ze sobą gatunki – Gasterosteus aculeatus i Pygosteus pungitius – żyją w tych samych wodach i są tak zbliżone do siebie pod względem systematycznym, że udaje się je krzyżować w akwariach (J. Gucweler). Ryby te różnią się ilością cierni i miejscem budowy gniazda (dno – zarośla podwodne). Zachowanie się samic obu gatunków w okresie godowym jest podobne. Samce silnie pobudzone zwracają się podczas zalotów do wszystkich samic,ale samice przyjmują jedynie samców należących do własnego gatunku. Samce tych dwóch gatunków różnią się od siebie nie tylko barwą stroju godowego, ale również sposobem poruszania się podczas zalotów. Gdyby samica czasami „pomyliła się” co do barwy partnera, musiałaby zaakceptować również odmienny sposób jego zachowania przy kolejnych etapach prowadzenia jej do gniazda. Dopiero wtedy samica znalazłaby się w niewłaściwym gnieździe i złożyła w nim ikrę. Jak z tego widać, zaloty wprowadzają szereg barier, które przeciwdziałają krzyżowaniu się gatunków.
U cierników samica w zasadzie nie wraca już do gniazda po złożeniu jaj, którymi jak i potem wyklutym narybkiem opiekuje się samiec Jak wspomniano wyżej, jedną z funkcji zalotów jest osłabienie agresywności samca w stosunku do samicy, co umożliwia zbliżenie, ale po zapłodnieniu jaj,agresywność samca wraca. Jeśli samica nie odpłynie natychmiast po złożeniu ikry samiec atakuje ją, wypędzając nie tylko z gniazda, ale ze swego rewiru. Natomiast u tych gatunków, u których korzystne jest utrzymywanie więzi między samcem a samicą również po akcie płciowym, tendencja zarówno do agresji, jak i do ucieczki, u danej pary zostaje zahamowana na stałe.
Najważniejszą funkcją zalotów jest jednak wywołanie pobudzenia seksualnego i to jednocześnie u obu partnerów. Często zdarza się, że na początku zalotów brak jeszcze koniecznej synchronizacji. Bywa, że samiec powtarza kilkakrotnie ten sam etap zalotów, by spowodować właściwą reakcję samicy i przejść do następnego. Niekiedy można zobaczyć, że samica jest już pobudzona seksualnie, natomiast samiec jeszcze nie. Wtedy samiec oprowadza kilkakrotnie samicę wokół rewiru omijając starannie miejsce, w którym znajduje się gniazdo. Wreszcie, gdy pobudzenie następuje, prowadzi samicę do gniazda.
Cierniki są jednymi z najciekawszych ryb krajowych. Obok różanek (Rhodeus sericeus amarus) są najbardziej interesującymi rodzimymi gatunkami, nadającymi się do hodowli w akwarium. Do pewnej popularności tych ryb przyczynił się także interesujący sposób rozmnażania, pielęgnowania ikry i młodych. Ciekawych obserwacji dokonywać można nie tylko z zakresu etologii związanej z rozmnażaniem, ale także genetyki (dziedziczenie pewnych instynktów i zwyczajów, np. budowy gniazda u mieszańców ciernika i cierniczka itp. ).