Harmanli, to małe, malownicze miasteczko, leżące nad rzeką Maricą w nizinnej, południowej części Bułgarii. Specyficzny mikroklimat oraz różnorodne ukształtowanie terenu sprzyjają życiu gadów. Węże, jaszczurki i żółwie występują tu stosunkowo licznie i na tych właśnie terenach odławia się je dla bułgarskich placówek naukowych oraz ogrodów zoologicznych.
Fot. 1. Typowy biotop opisywanych żółwi, wodnych i lądowych, jaszczurek oraz węży
Liczne niskie wzgórza pochodzenia wulkanicznego uległy daleko idącej erozji. Tylko miejscami skały wychodzą ponad warstwy gleby. Zbocza wąwozów biegnących pomiędzy wzgórzami porośnięte są niską trawą; karłowate dęby i kolczaste krzewy tworzą rzadkie zagajniki.
Fot. 2. Żmija Vipera ammodytes.
W rozmieszczeniu gadów i płazów zauważyć można zróżnicowanie mikrosiedliskowe. W małych strumykach na dnach wąwozów żyją, oprócz ciekawych krabów słodkowodnych, różne gatunki ryb, stanowiące pokarm żółwi błotnych (Emys orbicularis) oraz zaskrońców (Natrix tessellata i N. natrix persa). Strumyki miejscami tworzą małe rozlewiska, w których godują żaby (Rana ridibunda), kumaki (Bombina variegata) i fraszki (Triturus vulgaris oraz T. cristatus); rzadziej można spotkać rzekotki (Hyla arborea) i żaby – Rana dalmatina. Na ciepłych, południowych zboczach wzgórz pospolicie występują żmije rogate (Vlpera ammodytes), natomiast położy kaspijskie (Coluber jugularis caspius) spotyka się najczęściej na wschodnich zboczach wzgórz. Pod kamieniami, na bardziej wilgotnych terenach, znaleźć można czasami ślepe węże ziemne (Typhlops vermicularis), małe dusiciele (Eryx jaculus turcicus) oraz dwa gatunki ropuch (Bufo bufo i B viridis). Do rzadkości należy spotkanie z wężami Elaphe quatuorlineata i E. longissima.Coluber najadum i Malpolon monspessulanus. Rankiem wychodzą na żer żółwie lądowe Testudo graeca i T. hermanni. Z jaszczurek najbardziej pospolite sq jaszczurka zielona (Lacerta viridis), oraz jaszczurka trójpręga (Lacerta trilineata); oba gatunki krzyżują się wzajemnie tworząc mieszańce. Nieco rzadziej spotyka się duże beznogie jaszczurki żótopuziki (Ophisaurus apodus), natomiast jaszczurki panońskie (Lacerta taurica) występują jedynie sporadycznie. Po zapadnięciu zmroku na gładkich ścianach domków w miasteczku znaleźć można małe jaszczurki – gekony (Gymnodactylus kotschyi). W poszukiwaniu owadów, stanowiących ich pokarm, poruszają się one swobodnie nawet po suficie. Niektórzy mieszkańcy miasteczka obawiają się tych nieszkodliwych jaszczurek, nazywają, je „skorpida” i niesłusznie twierdzą, że posiadają, podobnie jak skorpiony, kolec jadowy na końcu ogona.
Fot. 3. Coluber jagularis caspius
Na przełomie kwietnia i maja gady masowo opuszczają swe zimowiska, wygrzewają się początkowo w większych skupiskach, by po kilku dniach rozejść się po całej okolicy. W tym właśnie okresie istnieje największa szansa spotkania się z nimi w przyrodzie Uzbrojony w aparat fotograficzny wychodziłem wcześnie rano; koło godziny jedenastej rozgrzane zwierzęta były zbyt aktywne i nie pozwalały się podejść na bliższą odległość W południe niektóre, mniej ciepłolubne gatunki gadów, chowały się w swych schronieniach by wieczorem, po zachodzie słońca, ponownie wyjść na żer.
Fot. 4. Malpolon monspessulanus; zmętnienie oka wskazuje no bliskie zrzucanie naskórka.
Najłatwiej zbliżyć się można do źmiji nosorogiej, która rzadko ucieka przed człowiekiem. Żmije te nie atakowały mnie nawet w wypadku, gdy ostrożnie podnosiłem je za ogon do góry. Podobnie żółtopuzik pozwalał podejść do siebie na bliską odległość. Być może dlatego właśnie ich miejscowa nazwa brzmi „slepok” – ślepy. Schwytany żółtopuzik nigdy nie gryzie, obraca się natomiast wokół własnej osi tryskając dokoła zawartością jelita. Podczas polowania na pozostałe gatunki węży należy działać cicho i ostrożnie, a przy tym bardzo szybko, ponieważ są one niezwykle płochliwe i uciekają natychmiast po dojrzeniu człowieka.
Fot. 5 Ochronne ubarwienie węża Elaphe quatuorlineata sprawia, że jest trudny do zauważenia w swym środowisku. Fot. 6. Dorosła samica ślepego węża ziemnego Typhlops vermicularis
Sporo emocji dostarczyć może polowanie na połoza kaspijskiego, ze względu na spore rozmiary i znaczną agresywność tego węża. Imponujący jest wygląd wijącego się węża, atakującego wroga z szeroko rozwartym pyskiem, uniesionym kilkanaście centymetrów nad podłożem. Połoz kaspijski boleśnie kąsa, pozostawia jednak płytkie, szybko gojące się rany. Również polowanie na węża Malpolon monspessula dostarcza wiele wrażeń. Wąż ten posiada tylne zęby jadowate (typ opistoglypra), więc rzadko się zdarza, by ukąszenie powiązane było z wprowadzeniem jadu. Malpolon atakuje u człowieka głównie końce palców, nos czy uszy, bo wtedy nawet przy niewielkich rozmiarach węża i słabym rozwarciu pyska dosięga zębami jadowymi atakowanego. Głośny syk oraz nadymanie gardła sprawiają, że wąż ten wydaje się być znacznie większy, aniżeli jest w rzeczywistości. Pozostałe gatunki nie są tak agresywne, posiadają jednak inne przystosowania utrudniające ich złowienie. Wąż eskulapa (Elaphe longissima), którego możemy spotkać najczęściej na krzewach, oraz wąż Elaphe quatuorlineta, posiadają kryptyczne ubarwienie i niezwykle trudno dojrzeć je w terenie, zaś zaskrońce wydzlelają ze specjalnych gruczołów ciecz charakteryzująca, się bardzo przykrym zapachem. Skryty tryb życia węży, oraz różne przystopowania chroniące je przed wrogami są przyczyną, dla której trzeba je w terenie dosłownie „wydeptać”. By złowić węża trzeba średnio przejść 10-20 km.
Fot. 7. Wygrzewająca się na słońcu beznoga jaszczurka żółtopuzik podobna jest na pierwszy rzut oka do węża.
Zwolennicy hodowli gadów w terrariach mogą przywieźć z tamtejszych terenów kilka zwierząt do własnej hodowli. Chciałbym tu zwrócić uwagę na fakt, że wiele gadów w Bułgarii podlega ochronie prawnej. Z gadów wymienionych wyżej sq to: Ophisurus apodus, Gymnodactylus kotschyi, Elaphe quatuorlineata, Elaphe longissima, Coluber najadum, Malpolon monspessulanus, Typhlops vermicularis, Eryx jaculus, Emys orbicularis, Testudo graeca i Testudo hermanni; zwierzęta te należy więc wypuścić w miejscu złowienia. Wywożąc z Bułgarii pozostałe, nie objęte ochroną prawną zwierzęta, w zasadzie powinniśmy się zaopatrzyć w zezwolenie Ministerstwa Leśnictwa BLR na wywóz tych gadów, zaś aktualnego zaświadczenia urzędowego lekarza weterynarii o dobrym stanie przewożonych zwierząt wymagać mogą władze graniczne PRL oraz wszystkich państw tranzytowych.
HODOWLA NIEKTÓRYCH, WYMIENIONYCH W ARTYKULE, GATUNKÓW GADÓW
Gatunek
Długość ciała (cm)
Rozmnażanie
Pokarm
U w a g i
Terrarium
Vipera ammodytes
ok. 90
8-18 młodych
gryzonie, czasami ptaki
Łatwa w hodowli; ze względu na silny jad terrarium zabezpieczyć zamkiem
Półsuche lub pustynne terrarium, z kilkoma kamieniami, korą i konarami. Konieczne duże naczynie z wodą. Temperatura 26-28°C.
Coluber juguloris caspius
ok. 200
1-11 jaj
jaszczurki, myszy, ptaki; czasami węże
Bardzo płochliwy; niewskazana częsta manipulacja w jego pomieszczeniu
Coluber najadum
100-220
ok. 8 jaj
jaszczurki
Bardzo agresywny wąż; uwagi j.w.
Elaphe quatuorlineata
ok. 250
6-16 jaj
ptaki i drobne ssaki
Rzadki, cenny gatunek, Największy wąż Europy
Elaphe longissima
120-200
5-8 jaj
jaszczurki, ssaki, ptaki
Chroniony wqż krajowy; łatwo się oswaja
Ophisourus apodus
ok. 125
ok. 8 jaj
mięczaki, robaki, owady, drobne kręgowce
Bardzo łatwy w hodowli; łatwo się oswaja
Malpolon monspessulanus
ok. 200
6-26 jaj
myszy, ptaki, jaszczurki i węże
Jadowity, zęby typu opistoglypha.
Natrix tessellata
80-140
5-25 jaj
ryby
Ciekawy w hodowli
Akwaterrarium lub terrarium lądowe z dużym zbiornikiem wodnym. Temperatura 24-26°C
Natrix natrix persa
130-170
11-30 jaj
żaby, ryby
Od formy typowej różni się dwoma wyraźnymi pręgami na grzbiecie
Eryx jaculus turcicus
ok. 75
18-20 młodych
gryzonie, jaszczurki
Prawie stale zagrzebany w podłożu
Pustynne lub półsuche terrarium, gruba warstwa ściółki. Temperatura 22-26°C.