W naszych akwariach coraz częściej hodowane są „nowe” ryby, potocznie zwane labiryntowymi. Ich cechą charakterystyczną jest posiadanie dodatkowego narządu oddechowego – labiryntu. Wszystkie one zaszeregowane są do podrzędu Anabantoidei – błędnikowce.
Celem niniejszego artykułu jest zapoznanie Czytelników z tą ciekawą, liczną w gatunki i stosunkowo łatwą w hodowli grupą ryb oraz przedstawienie ich aktualnego podziału systematycznego, odbiegającego znacznie od publikowanego w starszej literaturze (np. St. Frank – Wielki atlas ryb, PWRiL, Warszawa 1974, s. 487-501). Dalszym celem jest też zaproponowanie nazw polskich dla całego szeregu gatunków, które ich dotąd nie posiadają.
Malpuluta Kretschera – Malpulutta kretscheri
Fot. H.Linke
Ryby, o których mowa, wykazują bliskie pokrewieństwo z pielęgnicami. Wyróżnia je tzw. labirynt – dodatkowy organ oddechowy, znajdujący się w komorze skrzelowej, pozwalający na bezpośrednie pobieranie tlenu atmosferycznego. Wykształcił się on w związku z faktem, że ryby te bytują w wodach tropikalnej strefy Azji i Afryki, których wspólną cechą jest mała zawartość tlenu. Niskie natlenienie wody jest wynikiem odcięcia zbiorników od światła słonecznego przez bujną roślinność naziemną, co hamuje fotosyntezę u roślin wodnych i utrudnia mieszanie wody przez wiatr, a tym samym dyfuzję powietrza. Wymienić tu też trzeba wysokie temperatury sprzyjające powstawaniu procesów gnilnych, pochłaniających znaczne ilości tlenu oraz duże zamulenie wody podczas pór deszczowych. Przetrzymywanie ryb labiryntowych w wodzie o wysokim stopniu nasycenia tlenem nie pozwala im jednak ograniczyć się tylko do oddychania skrzelami, ponieważ w trakcie ewolucji zostały one zredukowane, tak że pobierany przez nie tlen nie zaspokaja zapotrzebowania organizmu ryby, dlatego też. muszą one co jakiś czas zaczerpnąć powietrza z atmosfery. Utrudnienie rybie podpływania do powierzchni wody może więc w konsekwencji doprowadzić do jej uduszenia. Rzucającą się w oczy zewnętrzną cechą morfologiczną omawianych ryb są dużej długie płetwy, często w częściach tylnych szpiczaste (grzbietowe i odbytowe). U niektórych gatunków płetwy brzuszne są przekształcone w cienkie „wąsy”, spełniające w mętnej, mulistej wodzie rolę czułków (organy czucia dotykowego, smakowego i węchowego).
Paragurami Deissnera – Parosphromenus deissneri
Fot. H.J. Richter
Zachowanie się błędnikówców w okresie składania ikry jest różne. Niektóre gatunki nie dbają o złożoną ikrę, rozrzucając ją w toni wodnej. Ilość składanych jaj jest wówczas znaczna, by choć część z nich mogła się rozwinąć i zachować gatunek. Inne natomiast budują pieniste gniazda, o kształtach charakterystycznych dla danego gatunku i intensywnie opiekują się ikrą, a następnie narybkiem. Może to być opieka matczyna, ojcowska lub obu rodziców – rodzicielska. Najtroskliwiej dbają o swoje potomstwo gębacze, bo i takie są wśród omawianych ryb (np. niektóre gatunki z rodzaju Betta oraz gurami czekoladowy – Spherichthys osphromenoides), gdyż chronią je we własnym pysku.
Pseudogurami Daya – Pseudosphromenus dayi
Fot. H.J. Richter
Ze względu na ogólne cechy zachowania ryby labiryntowe podzielić można na dwie grupy. Do pierwszej zalicza się te łagodne, nie czyhające na inne ryby, a do drugiej grupy tzw. drapieżne. Do tych ostatnich należą przedstawiciele takich rodzajów jak: Anabas, Belontia, Ctenopoma, Macropodus Sandelia. Ciekawy jest fakt, iż ryby azjatyckie żerują w dzień, natomiast afrykańskie nocą.
Wielkopłetw wspaniały – Macropodus opercularis
Fot. H.J. Richter
Samce jednego gatunku charakteryzują się dużą agresywnością w stosunku do siebie, staczając długotrwałe walki. W tym kontekście najbardziej znanym gatunkiem są oczywiście bojowniki. Zjawisko walk staczanych przez samce bojowników wspaniałych, zaobserwowane przez tubylców na terenach ich występowania, dało początek organizowania walk tych pieknych rybek. Walki te stanowią atrakcję podczas targów czy innego rodząju spotkań. W tym celu hodowano bojowniki tak, by ich płetwy – szczególnie nieparzyste – osiągały duże rozmiary. Efekt taki uzyskiwano umieszczając samce w oddzielnych przezroczystych naczyniach, tak by mogły się wzajemnie widzieć. Ryby widząc rywali stale napinały płetwy, w celu zademonstrowania swej bojowej postawy. Tą prostą metodą uzyskiwano okazy bojowników o bardzo dużych i efektownie rozwiniętych płetwach. Warte tu też wspomnieć o pewnych wrodzonych reakcjach, obserwowanych u omawianych ryb. Oprócz czynności związanych z żerowaniem i rozrodem wymienić trzeba takie jak plucie, skrzeczenie i zmiany w ubarwieniu. Wszystkie one służą różnym celom, od rozmnażania począwszy poprzez zdobywanie pokarmów, do ochrony przed wrogami (przez upodobnienie się do otoczenia lub celowe demonstrowanie intensywnego ubarwienia, które jest jednocześnie oznaką dojrzałości płciowej).
Prętnik wargacz – Colisa labiosa
Fot. H.Linke
Do bardzo wcześnie sprowadzonych do Europy ryb labiryntowych należą wielkopłetwy wspaniałe, zwane też rajskimi rybkami. Hodowla akwariowa ryb labiryntowych jest na ogół prosta. Generalnie wymaga ją one dużych akwariów, stosunkowo małej liczby ryb w zbiorniku, dużej ilości roślin oraz częstej wymiany wody. Temperatura wody raczej stosunkowo niezbyt wysoka; optymalna w granicach 23-25°C. Jeśli u hodowanego gatunku gniazdem i narybkiem opiekuje się samiec, samicę po złożeniu, ikry należy ze zbiornika usunąć. Kłopotliwe jest wychowanie bardzo małego narybku, potrzebującego dużej ilości bardzo drobnego pokarmu. W pierwszych dniach po wylęgu najchętniej zjadane są wrotki. Jako pokarm zastępczy można stosować ugotowane na twardo żółtko jaja kurzego. Często obserwuje się nierównomierny wzrost narybku, spowodowany ntedostateczną ilością odpowiednio drobnego pokarmu.
Gurami właściwy – Osphronemus goramy
Fot. H.Linke
W połowie lat sześćdziesiątych K.F. Liem dokonał rewizji zaszeregowania systematycznego ryb „labiryntowych”. Według niej podrząd Anabantoidei – błędnikowce obejmuje cztery rodziny:
W polskiej literaturze przedmiotu podrząd Anabantoidei obejmował tylko jedną rodzinę Anabantidae – łaźcowate, stąd też wszystkie ryby charakteryzujące się posiadaniem labiryntu określano jako łaźcowate. W świetle przyjętego obecnie podziału ryb z podrzędu błędnikówców tylko przedstawiciele rodziny Anabantidae powinni nosić polską nazwę łaźcowate.
A oto przegląd omawianych ryb, z podziałem na rodziny, podrodziny, rodzaje i gatunki, według dzisiejszego stanu wiedzy.
R o d z i n a A n a b a n t i d a e – łaźcowate
Przedstawiciele tej rodziny żyją na terenie Azji południowo-wschodniej (rodzaj Anabas) oraz Afryki (rodzaje Sandelia, Ctenopoma 1 Oshimia). Podrodzina Anabantinae Rodzaj Anabas – łaziec, w roku 1816 opisali Cuvier et Cloquet Gatunek: Anabas testudineus (Bloch, 1792) – łaziec indyjski Rodzaj Ctenopoma – buszowiec, opisany w roku 1844 przez Petensa. Gatunek:
Ctenopoma acutirostre Pellegrin, 1899 – buszowiec ostropyski x Ctenopoma ansorgii (Boulenger, 1912) – buszowiec Ansorga x Ctenopoma argentoventer (Ahl, 1922) – buszowiec srebrzysty x Ctenopoma congicum Boulenger, 1887 – buszowiec kongijski Ctenopoma ctenotis (Boulenger, 1920) – buszowiec grzebieniasty x Ctenopoma damasi (Poll, 1939) – buszowiec Damasa x Ctenopoma fasciolatum (Boulenger, 1899 ) – buszowiec pręgowany x Ctenopoma kingsleyae Guenther, 1896 – buszowiec Senegalski x Ctenopoma maculatum Thominot, 1886 – buszowiec jednoplamy x Ctenopoma multispinnis Peters, 1844 – buszowiec ciernisty x Ctenopoma muriei (Boulenger, 1906) – buszowiec nilowy x Ctenopoma nanum Guenther, 1896 – buszowiec karłowaty x Ctenopoma nigropannosum Reichenow, 1875 – buszowiec dwuplamy x Ctenopoma ocellatum Pellegrin, 1899 – buszowiec pawiooki x Ctenopoma oxyrhynchum (Boulenger, 1902) – buszowiec krępy x Ctenopoma pellegrini (Boulenger, 1902) – buszowiec Pellegriniego x Ctenopoma petherici Guenther, 1864 – buszowiec Petherica x
Rodzaj Oshimia – osimia x, opisany w roku 1919 przez Jordana Gatunek:
Oshimia marchei (Sauvage, 1878) – osimia gabońska x
Rodzaj Sandelia – sandelia x, opis jest dziełem Castelnau, 1861 Gatunek:
Sandelia baineii Castelnau, 1861 – sandelia smukła x Sandelia capensis Cuvier et Valenciennes, 1831 – sandelia przylądkowa x
R o d z i n a B e l o n t i i d a e
Ryby zaliczone do tej rodziny żyją w Azji południowo-wschodniej.
Podrodzina Belontinae Rodzaj Belontia – beloncja x, opisany w roku 1923 przez Myersa Gatunek:
Belontia hasselti (Cuvier, 1831) – beloncja Hasselta x, Belontia signata (Guenther, 1861) – beloncja cejlońska Podrodzina Ctenopinae Rodzaj Betta – bojownik, opracowany w roku 1850 przez Bleekera Gatunek:
Betta akarensis Regan, 1909 – bojownik akarski x Betta anabatoides Bleeker, 1850 – bojownik łaźcowaty x, gębacz Betta balunga Herre, 1940 – bojownik? Betta bellica Sauvage, 1884 – bojownik zwadliwy x Betta bleekeri Regan, 1909 – bojownik Bleekera x Betta brederi Myers, 1935 – bojownik jawajski x, gębacz Betta fasciata Regan, 1909 – bojownik pręgowany x Betta foerschi Vierke, 1979 – bojownik: Foerscha x Betta fusca Regan, 1909 – bojownik sumatrzański x Betta imbellis Ladiges, 1975 – bojownik bezbronny Betta macrophtalma Regan, 1909 – bojowifk wielkooki x Betta macrostoma Regan, 1909 – bojownik wielkousty x Betta picta (Cuvier et Valenciennes, 1846 ) – bojownik nadobny x, gębacz Betta pugnax (Cantor, 1849 ) – bojownik chrobry, gębacz Betta rubra Perugia, 1893 – bojownik czerwony x Betta splendens Regan, 1909 – bojownik wspaniały Betta smaragdina Ladiges, 1972 – bojownik szmaragdowy x Betta taeniata Regan, 1909 – bojownik pasiasty x, gębacz Betta trifasciata Bleeker, 1850 – bojownik trójpręgi Betta unimaculata (Popta, 1905)-bojownik jednoplamy x Rodzaj Ctenops, opisał Mc Clelland, 1844 Gatunek: Ctenops nobilis Mc Clelland, 1844 – ? Brak danych o jego hodowli Rodzaj Malpulutta – malpuluta, opisany w roku 1937 przez Deraniyagala Gatunek: Malpulutta kretseri Deraniyagala, 1937 – malpuluta Kretsera Rodzaj Parosphromenus – paragurami , w roku 1879 opisał Bleeker Gatunek: Parosphromenus deissneri (Bleekerj 1859) – paragurami Deissnera x Parosphromenus paludjcola. Zweedie, 1952 – paragurami błotny x Rodzaj Pseudosphromenus – pseudogurami , opisu dokonał Bleeker, , 1879. Ryby tu zaliczone należały dawniej do rodzaju Macropodus. Gatunek; Pseudosphromenus cupanus (CuvieretValencienrtes, 1831)- pseudogurami z Kupang x Pseudosphromenus dayi (Kohler, 1909) – pseudogurami Daya x Rodzaj Trichopsis – skrzeczyk, opisany w roku 1860 przez Canestrini’ego Gatunek: Trichopsis pumilus (Arnold, 1936) – skrzeczyk karłowaty Trichopsis schalleri Ladiges, 1962 – skrzeczyk Schallera Trichopsis vittatus (Cuvier et Valenciennes, 1831) – skrzeczyk pręgowany Wszystkie trzy gatunki zostały sprowadzone do naszego kraju w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.
Podrodzina Macropodinae Rodzaj Macropodus – wielkopłełw opisany w roku 1802 przez Lacepede’a
Gurami niebieski, forma Cosby – Trichogaster trichogaster sumatranus
Fot. B.Ziarko
Gurami niebieski, forma złota – Trichogaster trichogaster sumatranus
Fot. B.Ziarko
Gatunek: Macropodus chinensis (Bloch, 1790) – wielkopłetw chiński Macropodus concolor Ahl, 1937 – wielkopłetw czarny Macropodus opercuiaris (Linne, 1758) – wielkopłetw wspaniały. Jest prawdopodobnie pierwsza, rybą akwariową, przywiezioną do Europy w roku 1869, na polecenie konsula francuskiego Siraona, przebywającego w Ning-po
Podrodzina Trichogasterinae Rodzaj Colisa – prętnik. Pierwszego opisu dokonali Cuvier et Valencienhes w roku 1831 Gatunek: Colisa chuna (Hamilton-Buchanan, 1822)- prętnik trójbarwny Colisa fasciata (Bloch et Schneider, l&Ól) – prętnik pręgowany Colisa labiosa (Day, 3,878) – prętnik wargacz Colisa lalia (Hamilton-Buchanan, 1822) – prętnik karłowaty. W literaturze spotkać można także nazwy C.sota i C.unicolor. Są to najprawdopodobniej synonimy C.chuna i C.lalia. Ostatnio uzyskano czerwoną odmianę C.lalia.
Rodzaj Trichogaster – gurami, opisany w roku 1801 przez. Blocha Gatunek: Trichogaster leeri (Bleeker, 1852) – gurami mozaikowy Trichogaster microlepis (Guenther, 1861) – gurami drobnołuski Trichogaster pectoralis (Regan, 1909 ) – gurami syjamski Trichogaster trichopterua Bloch et Schneider, 1801
Podgatunek: T. trichopterus trichopterus (Pallas, 1770) – gurami dwuplamisty T. trichopterus sumatranus Ladiges, 1933 – gurami niebieski, spotykany w trzech formach mutacyjnych: forma Cosby (Crosby) forma złota forma srebrna
Podrodzina Sphaerichthyinae Rodzaj Paraspherichthys, w roku 1929 opisali Parshad et Mukerij Gatunek: Paraspherichthys ocellatus Parshad et Mukerji, 1929 – ? Rodzaj Sphearichthys opisany został w roku 1860 przez Canestrini’ego Gatunek: Sphaerichthys osphromenoides Canestrini, 1860 – gurami czekoladowy. Rzadko rozmnażany, jest gąbaczem.
R o d z i n a H e l o s t o m i d a e (Heloatomatidae )
Przedstawiciele tej rodziny żyją w Azji, Podrodzina Helostominae Rodzaj Helostoma, opisany w roku 1831 przez Cuvier et Valenciennes Gatunek: Helostoma temminckii Cuvier et Valenciennes, 1831- guraml całujący, całusek x
R o d z i n a O s p h r o n e m i d a e
Ryby zaliczone do tej rodziny żyją w Azji. Podrodzina Osphroneminae Rodzaj Osphronemus, opisu dokonał w roku 1802 Lacepede Gatunek Osphronemus goramy Lacepede, 1802 – gurami właściwy. Dorasta do 70 cm długości. Jako ryba konsumpcyjna hodowany jest w Ameryce, Afryce, a nawet w Australii
Wielkopłetw czarny – Macropodus concolor
Fot. H.J.Richter
Badania prowadzone w ostatnich latach rta wyspie Borneo przyniosły odkrycie nowych nie znanych dotąd ryb labiryntowych.
Rodzaj Parosphromenus obejmuje obecnie cztery gatunki. Są to, oprócz znanych już Parosphromenus deissneri i Parosphromenus paludicóla, Parosphromenus parvulus – najmniejsza ze znanych ryb labiryntowych, bo licząca zaledwie 27 mm oraz czwarty gatunek, będący dopiero w opracowywaniu, stąd nie posiadający jeszcze nazwy gatunkowej. Da rodzaju Sphaerichthys zaliczono nowy gatunek Sphaerichthys acrostoma, a gatunek Sphaerichthys osphromenoides wzbogacony został o podgatunek Sphaerichthys osphromenoides selatanensis.
Przygotowano na podstawie:
Hans Joachim Richter – Das Buch der Labyrinthfische Leipzig – Radebeul, 1979 oraz referatu wygłoszonego w roku 1980 w Austrii przez Edith Korthaus (streszczenie w: Vereirtsberichte Infbrmationen Programme, R. 6Ł 12, s. 5-6, wyd. Verband der Ssterreichischen Aquarien- und Terrarienvereine).
Henryk KILKA Siemianowice
Obecnie daje się obserwować wielkie zainteresowanie dla ryb labiryntowych, zarówno wśród „szeregowych” akwarystów jak i naukowców. Przejawem tego jest między innymi duża liczba publikacji, dotyczących tych pięknych i ciekawych ryb, jakie się w ostatnim czasie ukazały. Dla zainteresowanych podajemy ich wykaz:
Jörg Vierke – Labyrinthfische and verwandte Arten, Wuppertal 1980. Wolfgang Ostermöller – Labyrinthfische im Aquarium, ihre Pflege und Zucht, Stuttgart 198O. Arend van den Nieuwenhuizen – Labyrinthfische, Stuttgart 1980. Horst Linke – Labyrinthfische – Parbe im Aquarium, 1980. Hans J. Mayland – Labyrinthfische, 1980.