a. Cyclops – przedstawiciel porzędu Cyclopoida b. Diaptomus – przedstawiciel podrzędu Calanoida c. Canthocamptus – przedstawiciel podrzędu Harpacticoida
Rys. autor
Pojęciem oczlik (cyclops) określa się ogólnie dużą grupę skorupiaków planktonowych należących do rzędu widłonogów (copepoda). W zooplanktonie zbiorników śródlądowych spotyka się przedstawicieli trzech rzędów – Calanoida, Cyclopoida i Harpacticoida (rys. 1). Ogólne wiadomości na temat budowy morfologicznej i rozwoju widłonogów przedstawiono już na łamach „Akwarium” (Olszewski, 1977). Głównym celem niniejszego opracowania jest porównanie widłonogów i wioślarek pod względem wartości pokarmowych dla ryb akwariowych.
Podstawowe wymagania dobrego pokarmu używanego przez akwarystów do karmienia ryb są następujące: możliwość dokonywania obfitych połowów, zróżnicowane rozmiary zwierząt pokarmowych, czystość fizyczna i biologiczna, zdolność przeżywania przez dłuższy czas po złowieniu, możliwość hodowli na skalę przemysłową, kaloryczność i inne. Poniżej przedstawiono niektóre z tych wymagań w odniesieniu do widłonogów.
Obfitość połowów
Widłonogi występują niemal we wszystkich typach wód, nawet w wodach podziemnych. Jednak najliczniejsze populacje tworzą w dużych stawach i jeziorach, głównie w strefie pelagicznej, tzn. w strefie otwartej wody. Akwaryści łowią plankton na ogół w strefie litoralnej – przybrzeżnej, poławiając głównie te formy, które nigdy nie tworzą „zakwitu”. Poza tym połowy z litoralu są wielogatunkowe, podczas gdy w pelagialu jeden lub najwyżej kilka gatunków tworzą jednorodną masę całego zooplanktonu. W litoralu żyją przeważnie drobne oczliki, natomiast w pelagialu poza nielicznymi dużymi oczlikami masowo rozwijają się widłonogi z podrzędu Calanoida (rys. 1b).
Większą obfitością cechują się więc połowy ze strefy pelagicznej. To samo odnosi się także do wioślarek. W głębokich zbiornikach na obfitość połowów planktonu skorupiakowego, a więc i widłonogów, ma także wpływ pora dnia, w której połów jest dokonywany. W badaniach nad pionowymi wędrówkami zooplanktonu wykazano, że wioślarki i dojrzałe widłonogi opadają do głębszych warstw wody w ciągu dnia, natomiast nocą wędrują ku górze (Szlauer, 1960). Jest to uzależnione od warunków świetlnych, oddechowych i indywidualnych cech poszczególnych gatunków. Zjawisko to zostało również dostrzeżone przez doświadczonych akwarystów, którzy połajwiają zooplankton na ogół po zachodzie słońca, kiedy zwierzęta planktonowe zaczynają wędrówkę ku górze.
Na obfitość połowów wpływa także długość życia i szybkość rozrodu poszczególnych gatunków dominujących w zooplanktonie. Pod tym względem widłonogi wykazują pewną wyższość nad wioślarkami. Są bowiem uważane za długowieczne, gdyż ich długość życia waha się ód kilku do kilkunastu miesięcy. I tak: Diaptomus yulgaris żyje 10-13 miesięcy, Megacyclops viridis i Macrocyclops sp. od 8 do 14 miesięcy, a mały Eucyclops serruldtus około 6 miesięcy. Liczba jaj składanych przez widłonogi jest stosunkowo duża i daleko wyższa od liczby jaj składanych przez wioślarki. Poza tym rozwój embrionalny oczlików jest bardzo krótki przy optymalnej temperaturze. Np. u Eudiaptomus gracilis w temperaturze 22°C trwa 54 godziny i wydłuża się nieco przy spadku-ciepłoty środowiska. Tak więc te dwie cechy – długowieczność i rozrodczość – dają wyobrażenie o dużych możliwościach rozwojowych populacji oczlików i o trwałości zasiedlenia zbiornika, co z kolei wiąże się z możliwościami eksploatacyjnymi w ciągu roku.
Rozmiary widłonogów
Na ogół uważa się, że plankton widłonogowy jesł drobny. Odnosi się to głównie do połowów z litoralu, gdzie żyjq przeważnie gatunki, któ-; rych całkowita długość ciała waha się od 0,9 do 1,5 mm. W pelagialu| natomiast dominują formy duże o długości ciała w granicach 3 mm.’ Jako przykład mogq posłużyć rozmiary ciała najpospolitszych rodzajów widłonogów występujących masowo w strefie otwartej wody: Eurytemora – 2,2 mm; Heterocope – 3 mm; Diaptomus – 3 mm, Eudioptomus -2,5 mm; Acanthodiaptomus – 3 mm; Cyclops – 2 mm; Mesocyclops – 1,3 mm; Thermocyclops – 0,9 mm. W skład planktonu widłonogowego wchodzą poza dorosłymi zwierzętami także jaja, pływiki (nauplius) oraz kopepodity. Formy larwalne widłonogów mają mikroskopijne rozmiary i dają się oddzielić od form dorosłych przy pomocy sit dyferencyjnych. Technika rozdziału zooplanktonu na frakcje w zależności od rozmiarów zwierząt opisywane jest w wielu podręcznikach akwarystyki (np. lilin, 1977). Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że liczbo zbiorników, w których największe widłonogi rozwijają się masowo w ciągu znacznej części roku jest niezbyt duża. W wielu regionach poszukiwania takich zbiorników przynoszą pozytywne efekty.
Czystość fizyczna i biologiczna
W próbkach zooplanktonu spotkać można oprócz pożądanych skorupiaków i wrotków także glony i zwierzęta niepożądane jak: hydry, wypławki, pijawki, mszywioły, śpiewki i inne. Znanych jest szereg, metod oczyszczania zooplanktonu z niepożądanych jego składników. W literaturze akwarystycznej nie uwzględnia się jednak tzw. czystości biologicznej poszczególnych zwierząt planktonowych. Widłonogi są doskonałym przykładem, na którym można wykazać, iż problem ten zasługuje na szersze opracowanie. Oczliki są bowiem biologicznie związane z innymi organizmami, nieraz bardzo szkodliwymi dla ryb akwariowych. Mają one zdolność przenoszenia pasożytów. Są pośrednimi żywicielami stadiów larwalnych wielu gatunków tasiemców. U widłonogów z rodzaju Diaptomus i Cyclops można często spotkać larwy tasiemca Hymenolepsis lanceolata, który jako forma dojrzała żyje w organizmach ptaków wodnych. Tasiemiec – bruzdogłowiec szeroki (Diphyllobotrium latum) osiąga dojrzałość w przewodzie pokarmowym człowieka, ale ma dwóch żywicieli pośrednich wśród zwierząt wodnych. W widłonogach żyje jego larwa zwana procerkoidem, a w rybach dalsze stadium larwalne o nazwie plerocerkoid. W krajach tropikalnych widłonogi atakowane są nie tylko przez tasiemce ale także przez nicienie.
Poza tym widłonogi mają wiele swoistych pasożytów, głównie pierwotniaków. I tak: jaja bywają atakowane przez Astria nobilis, w płynach ciała występuje Calimatrix agilis, w ciałach tłuszczowych żeruje Telochania acuta, a w workach jajowych grzyb pasożytniczy Aphanomyces oyidestruens. Często spotyka się w ciele widłonogów wiele pasożytniczych pierwotniaków z grupy zarodziowców (sporozoa) jak np liczne gatunki z rodzaju Plistophora. U bardzo pospolitych oczlików z rodzaju Macrocyclops i Eucyclops stwierdzono także występowanie hurmaczków-Gregarina (Kiefer, 1960).
Wymienione pasożyty widłonogów, szczególnie formy larwalne, rozwijają się dalej w organizmie ryby, jeżeli zakażony oczlik zostanie przez nią zjedzony. Przeobrażają się w kolejne stadium larwalne lub dorosłego pasożyta. Zakażona ryby ma słabszą kondycję życiową, obniżoną zdolność rozrodczą i jest podatniejsza na inne choroby. Pod względem czystości biologicznej widłonogi wyraźnie ustępują wioślarkom, które nie mają takiego udziału w przenoszeniu pasożytów. Niektórzy akwaryści zamrażają plankton widłonogowy przed skarmianiem w celu uniknięcia niepożądanych skutków wynikających z wad tej karmy.
Wartość pokarmowa
W piśmiennictwie naukowym mało jest danych na temat wartości pokarmowej poszczególnych gatunków widłonogów. Wiadomo natomiast, że w naturalnych warunkach oczliki stanowią podstawowy składnik pokarmowy wielu gatunków ryb. Według badań Levandera (1906,. cyt. za Pestą.1928) Eudiaptomus gracilis jest głównym pożywieniem okonia (Perca fluviatilis), jeżeli oba te gatunki występują w jednym zbiorniku. Z uwagi na znaczne umięśnienie widłonogów, dużą zawartość tłuszczu i wielką liczbę składanych jaj widłonogi wydają się być bardziej kalorycznym pokarmem dla ryb akwariowych niż wioślarki.
Poza wyżej wymienionymi wadami widłonogów należy jeszcze dodać, że nie dają się one hodować na większą skalę podobnie jak wioślarki. Wszystkie poważne podręczniki akwarystyki zwracają także uwagę na fakultatywnie drapieżny charakter odżywiania się widłonogów (np. Sterba, 1966). W zasadzie większość oczlików odżywia się pokarmem roślinnym, glonami z rodzaju Chlorella, Scenedesmus czy Haemantococus, a także detrytusem roślinnym i zwierzęcym. Jednak w pewnym okresie życia wiele gatunów prowadzi drapieżny tryb życia, przynajmniej fakultatywnie, napadając na drobne organizmy zwierzęce. U niektórych gatunków okres drapieżnego odżywiania się przypada tylko na stadia larwalne, u innych natomiast utrzymuje się nawet w stadium dojrzałym. Drapieżnictwo widłonogów nie polega na zjadaniu całych zwierząt lecz jedynie na nadgryzaniu ciała ofiar. Karmiąc więc narybek oczlikami można się liczyć z poważnymi ubytkami w hodowli. Z tego względu Sterba (1966) przestrzega, by karmić zawsze niewielkimi porcjami tak, aby cały pokarm został natychmiast zjedzony. Oczliki niezjedzone zaczynają bowiem żerować w akwarium osiadając w poszukiwaniu pokarmu na ściankach zbiornika, na roślinach i na rybach.
Z powyższego nie wynika zupełna negacja widłonogów jako karmy dla ryb akwariowych. Przez odpowiednie skarmianie małymi dawkami, w postaci zamrożonej można uniknąć wszystkich konsekwencji wynikających z wad tej karmy, nie tracąc nic z jej wartości.
Piśmiennictwo
Min M. N.: Akwariumnoje rukowodstwo, Izdatielstwo Moskowskowo Uniwersitieta 1977, ss. 398. Kiefer Fr.: Ruderłusskrebse (Copepoden), KosmoWerlag, Stuttgart 1960, ss. 97. Olszewski K.: Kilka uwag o widtonogach, Akwariurfi, z. 3:1977, ss. 86-88. Pesta O.: Die Tierweit Deutschlands, 9 Teil, Verlag von G. Fischer, Jena, 1928, ss. 136. Sterba G.: Aquarienkunde, Bd. 1, Urania-Verlag, Leipzig-Jena-Berlin 1966, ss. 377. Szlauer L: Wędrówki pionowe zooplanktonu w świetle badań samotówkowych, Polsk. Arch. Hydrobiol. 1960.