W ostatnich latach akwarystyka uczyniła wielki krok naprzód, bowiem akwaryści zajmują się obecnie hodowlą przeszło 1000 gatunków ryb. Niestety przedstawiciele rodziny karpieńcowatych – Cyprinodontidae od lat zajmują wśród nich jedną z ostatnich pozycji. Sklepy zoologiczne oferują zaledwie 5-6 gatunków, a bardzo dobrze zaopatrzone placówki prowadzą ich najwyżej 10.
Ryby karpieńcowate są bardzo interesujące pod względem biologicznym, charakteryzują się pięknym ubarwieniem i niedużymi rozmiarami, stąd też nadają się do prawie każdego akwarium. Niestety ogół akwarystów odnosi się do nich ciągle z trudną do przełamania niechęcią, mimo że grupa osób specjalizujących się w ich hodowli stara się słworzyć dla nich sprzyjający klimat, który pozwoliłby je bardziej rozpowszechnić. Niniejszy artykuł ma być między innymi reklamą dla ryb karpieńcowatych po to, by przełamać dotychczasową do nich awersję i niektóre narosłe wokół nich przesądy.
Ryby z rodziny karpieńcowatych występują, oprócz Australii, na wszystkich kontynentach w strefach tropikalnych i subtropikalnych. Większość hodowanych w akwariach gatunków pochodzi jednak z zachodnich rejonów Afryki. Zamieszkują one niewielkie strumyki i rzeki, rozlewiska, stawy, rowy przydrożne, a także małe bajorka i zbiorniki sezonowo wypełniające się wodą. Znaleźć je można nawet w sztucznych rezerwuarach wody na plantacjach. Wszystkie te zbiorniki i cieki wodne podlegają dużym wahaniom temperatury, a nierzadko również występują w nich znaczne zmiany poziomu wody, co oczywiście odbija się na jej jakości. Część siedlisk ryb karpieńcowatych zwłaszcza w Afryce wschodniej i Południowej Ameryce, to zbiorniki okresowe, istniejące tylko w porze deszczowej i krótko po jej zakończeniu. W zbiornikach tych ryby mogą żyć jedynie dzięki swoistej biologii rozrodu.
Ponieważ w wodach, w których żyją ryby karpieńcowate rośliny albo nie występują, albo też jest ich bardzo mało, ryby przebywają najchętniej w cieniu roślin nadbrzeżnych lub pod gałęziami zanurzonymi w wodzie. Bardzo często w tych właśnie miejscach składają ikrę. W wodach periodycznie wysychających miejscem składania ikry jest muliste dno. Również pokarm ryb zmienia się okresowo. Składa się on głównie z larw komarów, robaków dennych oraz owadów spadających na powierzchnię wody.
Niektóre ryby karpieńcowate należą do krótko żyjących. Określa się je nawet jako sezonowe, czy jednoroczne. W warunkach ekstremalnych żyją one tylko od pierwszych dni pory deszczowej do początku okresu suszy. W naturze mogą więc dożyć do 6 miesięcy, natomiast w akwariach żyją 9-12 miesięcy, pod warunkiem oddzielenia samców od samic i obniżenia temperatury wody do 18-20°C. Znacznie dłużej, bo 2-4 lata, żyją ryby z rodzajów Aphyosemion, Roloffia, Rivulus, Epiplatys i Aplocheilus.
Przystępując do pielęgnacji ryb karpieńcowatych w akwarium należy mieć na uwadze następujące zasady postępowania: – urozmaicać pokarm, – okresowo wymieniać część wody w zbiorniku, – ryby hodować w małych akwariach, – rozdzielone samce i samice okresowo łączyć.
Ponieważ większość ryb karpieńcowatych należy do gatunków o ciągłym cyklu rozrodczym, rozpoczynającym się z chwilą osiągnięcia dojrzałości płciowej, rozdzielanie obu płci przedłuża ich życie i wpływa na wyniki hodowlane. Obniżenie tempetarury wody (20°C) powoduje również przedłużenie życia ryb, jakkolwiek optymalna dla nich temperatura to 25-28°C. Wyjątek stanowią jedynie gatunki pochodzące z rzek górskich, dla których najodpowiedniejsza jest temperatura 22°C.
Ryby karpieńcowate charakteryzują się szybką przemianą materii, dlatego też należy je obficie karmić. Ich naturalnym pokarmem są owady i ich larwy, stąd rozwielitki i oczliki są dla nich pokarmem zastępczym, który w miarę możliwości należy uzupełniać larwami komarów. Obok czarnych larw komarów, dobrym pokarmem są również czerwone larwy ochotkowa-tych i białe wodzieni. Zestaw pokarmowy można też wzbogacić o rureczniki, doniczkowce i węgorki. Zaleca się jednak pewną ostrożność przy karmieniu robakami, zwłaszcza ryb dorosłych, gdyż może to doprowadzić do obstrukcji.
Aphyosemion marmoratum
Fot. H. Kilka
Dorosłym sztukom można podawać małe dżdżownice, larwy mączniaków, czerw much oraz muchy i inne drobne owady. Wskazane jest by każdy akwarysta zajmujący się rybami karpieńcowatymi prowadził własną hodowlę muszek owocowych. Niezbyt chętnie zjadane są suszone rozwielitki, w przeciwieństwie do mieszanki z wysuszonych owadów czy pokarmów sztucznych w postaci płatków, spożywanych z ochotą zwłaszcza przez lśniącooczki – Aplocheilichthys. Większe gatunki mogą być również karmione chudym mięsem wołowym, wątrobą lub ikrą rybią. Wszystkie pokarmy należy po dawać w takich ilościach, by były one zjedzone w całości. W przeciwnym wypadku nieuniknione jest zmętnienie wody.
W zakresie cech wody dla ryb karpieńcowatych stosować należy następujące zasady:
w akwariach ogólnych wystarcza woda miękka, zmiękczana przy pomocy wymiennika jonowego;
w zbiornikach lęgowych wskazane jest, jeśli zachodzi potrzeba, sto sowanie wody bardzo miękkiej;
wyparowaną wodę należy uzupełniać, ale nie musi to być woda de stylowana. Przy systematycznej, częściowej wymianie wody w zbiorniku ogólnym nie zachodzi zjawisko nadmiernej koncentracji soli, można tu raczej mówić o stabilizacji jej poziomu;
częsta wymiana wody zapobiega gromadzeniu się produktów prze miany materii;
systematyczna częściowa wymiana wody jest podstawą sukcesów w ho dowli ryb karpieńcowatych.
W hodowli ryb karpieńcowatych niepoślednią rolę spełnia środowisko w akwarium. Jakkolwiek w naturalnych biotopach tych ryb roślin jest niedużo, to liczba ich w akwarium może być większa. Należy zadbać o to, by w zbiorniku utworzyć kryjówki dla słabszych ryb i samic oraz by istniały wolne od roślin „wybiegi”, w których ryby wydzielają własne rewiry. Dla gatunków składających ikrę na roślinach potrzebne są rośliny pływające o zwisających korzeniach. Ryby karpieńcowate najlepiej czują się w zbiornikach stosunkowo niskich, ale długich.
Ukoronowaniem hodowli jest uzyskanie narybku i wychowanie go. Aby ; osiągnąć tu sukces należy zdać sobie sprawę z pewnych warunkujących go czynników.
Musimy przede wszystkim wiedzieć, czy nasze ryby należą do gatunku składającego ikrę na roślinach, czy na dnie, a więc czy są to ryby sezonowe, czy też nie. Temu stwierdzeniu musi być podporządkowane przygotowanie zbiornika, gdyż chodzi o odpowiednie podłoże dla ikry.
Dla gatunków przyklejających ikrę do podłoża, którym mogą być rośliny, a więc nie sezonowych, cechą znamienną jest duża ilość składanych ziaren ikry, które są indywidualnie przyklejone do podłoża nitką śluzu. Jako podłoże dla ikry służyć też mogą nitkowate glony, mech jawajski, włókna sztuczne lub wełniane. Pęczek takiego włókna można nawinąć na korek i wówczas będzie pływał pod powierzchnią lub odpowiednio obciążony unosił się przy dnie, w zależności od wymogów gatunku.
Zbiornik tarliskowy powinien zawierać 8-10 l wody. Tarło można przeprowadzać parami lub w grupach: 3 samce + 5 samic (3,5). Tarlaki przed tarłem należy rozdzielić i dobrze karmić. Ryby przystępują do tarła natychmiast po wpuszczeniu do akwarium lęgowego. Po 2-5 godzinach zapas ikry u samicy zostaje wyczerpany, a złożone ziarna można wybrać i przenieść do osobnego naczyńka wypełnionego wodą na wysokość 3-5 cm. Okres inkubacji, w zależności od temperatury, trwa około od 10 do 20 dni. Poszczególne ziarna są stosunkowo duże i twarde. Można też trzymać tarlaki w zbiorniku gatunkowym z dużą ilością roślin, a narybek pływający zwykle pod powierzchnią odławiać łyżką. Ikra ryb sezonowych, składana w dnie lub na jego powierzchni wymaga, dla prawidłowego rozwoju, przechowywania na sucho. Również i tutaj ryby przed tarłem muszą być rozdzielone. Zestawia się je także parami lub w grupach (3,5). Po tygodniu wyjmujemy z akwarium podłoże, składające się z wygotowanego włóknistego torfu, odcedzamy i wyciskamy, tak by było wilgotne. Następnie lekko spulchniamy i umieszczamy w woreczkach foliowych, pojemniczkach z tworzywa lub naczyniach szklanych z przykryciem i przetrzymujemy w temperaturze 18-26°C. Ważną rzeczą jest zaopatrzenie ich w metryczki zawierające nazwę gatunkową ryby oraz datę złożenia ikry. Rozwój zarodków trwa w zależności od gatunku od 6 tygodni do 6 miesięcy (Roloffia occidentalis), a nawet 9 miesięcy (Nothobranchius rachovi). W tym czasie należy przeprowadzać okresowe kontrole i usuwać pleśniejące ziarna ikry.
Proces rozwoju zarodków jest zakończony gdy przez osłonę jaja stają się widoczne oczy larwy. Wówczas podłoże i dojrzałą ikrę zalewamy świeżą wodą o temperaturze 16-18°C, do wysokości 5 cm. Po 3-5 godzinach, wylęgają się stosunkowo duże larwy, które natychmiast należy zacząć karmić najdrobniejszym pokarmem. Gdy wylęg nie nastąpi, co niekiedy ma miejsce dopiero po 24 godzinach, a ikra nie jest zepsuta, należy torf ponownie przesuszyć i jeszcze leżakować, w temperaturze 25-30°C, przez dalsze 14 dni. Po tym czasie ponownie zalać wodą, Często wylęga się tylko część narybku i dlatego drugie leżakowanie jest zawsze pożądane. Młode rybki aktywnie poszukują pokarmu. Rosną bardzo szybko.
Przedstawiciele pierwszej grupy ryb karpieńcowatych dojrzałość płciową osiągają po 4-6 miesiącach, zaś drugiej (ryby sezonowej) już po 3 miesiącach. Bardzo prędko zaznacza się dymorfizm płciowy, co umożliwia rozłączanie płci, by nie dopuścić do zbyt wczesnego tarła. Rozdzielone ryby dorastają większych rozmiarów i są bardziej odporne, co jest szczególnie ważne u samic składających ikrę.