0 PIELĘGNICACH Z JEZIOR MALAWI i TANGANIKACz. II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA RYB
Wspólną cechą pielęgnic z jezior Malawi i Tanganika jest odbywanie tarła i wychowywanie potomstwa w pobliżu dna. Narybek nie musi napełniać pęcherza pławnego powietrzem atmosferycznym, zatem rodzice nie tracą opieki rodzicielskiej nad uciekającymi pod powierzchnię młodymi. Sposób sprawowania opieki jest dość zróżnicowany – obejmuje znane zachowania pielęgnic polegające na budowaniu gniazda, by przejść do form właściwych gębaczom. Samice pyszczaków, a niekiedy także i samce posiadają specjalnie wyodrębniony w jamie gębowej, w części podgardla, worek lęgowy, w którym przechowują zapłodnione jaja i narybek dając mu schronienie. Sposób sprawowania opieki nad potomstwem daje podstawę do wyróżnienia trzech typów zachowań przy rozmnażaniu.
Pyszczaki z jeziora Malawi
Fot. W. Bujas
I. Pielęgnice nie będące gębaczami, kiedy opiekę nad ikrą i narybkiem sprawują obydwoje rodzice. Gatunki te składają ikrę na stokach grot i w rozpadlinach skalnych (nie zas’ jak pielęgnice amerykańskie, z których większość składa ikrę na kamieniach).
II. Pyszczaki, gdzie opiekę nad ikrą i młodymi sprawuje wyłącznie samiec.
III. Pyszczaki, gdzie opiekę nad ikrą i młodymi sprawują obydwoje rodzice. Wielu autorów podaje następujący schemat linii rozwojowej pyszczaków, wywodząc tę grupę gębaczy od przodków charakteryzujących się I typem przedstawionych wyżej zachowań. Forma wyjściowa składała ikrę w przy brzeżnych grotach na niewielkiej głębokości. Wody, w których żyją ryby w porze deszczowej mają wysokie stany, natomiast w porze suchej bardzo opadają. Stanowiło to zagrożenie dla złożonej przy wysokim stanie wody ikry. Ryby zaczęły bronić się przed zagrożeniem przenosząc złożoną ikrę do niżej położonych grot skalnych. Mechanizm ten udoskonalony w procesie ewolucji dał początek linii rozwojowej gębaczy, gdyż taki sposób sprawowania opieki nad potomstwem dawał największe szansę zachowania gatunku. W jeziorze Tanganika większość gatunków pielęgnic to ryby z I typu zachowań. W jeziorze Malawi żyją prawdopodobnie wy łącznie pyszczaki, z których Sarotherodon mossambicus należy do 111 typu zachowań, inne pyszczaki do II typu zachowań. W jeziorze Tanganika występuje zaledwie kilkanaście gatunków pyszczaków głównie Tropheus, Spathodus, Eretmodus i są one w porównaniu z pyszczakami jeziora Malawi bardziej wyspecjalizowane. Samice rodzaju Tropheus składają zaledwie kilka ziaren ikry o średnicy ok. 7 mm i wypuszczają z pyska młode wielkości ok. 2,5 cm. Ryby te żyją w niewielkich stadach jednogatunkowych, a samice noszące ikrę lub młode nie są atakowane przez inne ryby stada przebywając pod pewnego rodzaju ich opieką.
Pseudotropheus auratus – z lewej samiec, z prawej samica
U większości pyszczaków występują na płetwie odbytowej pomarańczowe plamki. Funkcja ich nie jest całkowicie wyjaśniona. Według teorii Wichler’a są to atrapy jaj spełniające w czasie tarła ważną funkcję pomagającą w zapłodnieniu jaj znajdujących się w pysku samicy. Samica w czasie tarła stara się wziąć do pyska atrapy, przez co faktycznie pobiera mleczko samca. H. Axelrod twierdzi, że plamy spełniają wyłącznie funkcję identyfikatora danego gatunku zapobiegając krzyżówkom międzygatunkowym. Według najnowszej teorii Pierra Bricharda plamy mają wyłącznie znaczenie demonstracyjne i są składnikiem szaty godowej samca.
Haplochromis burtoni – z lewej i Tropheus moorei
Drugim kryterium pozwalającym na przeprowadzenie klasyfikacji pielęgnic z jezior Malawi i Tanganika jest rodzaj zamieszkiwanego środowiska. Ryby zajmują trzy różne środowiska:
a) środowisko skał i rozpadlin skalnych pochodzenia wulkanicznego, b) środowisko piaszczyste, c) środowisko roślin wyższych.
Każdy gatunek na ogół związany jest z jednym środowiskiem, przy czym największa ilość gatunków hodowanych w akwariach pochodzi ze środowiska skalnego. Ryby zamieszkujące skały w jeziorze Malawi noszą nazwę MBUNA, zaś ryby zasiedlające toń wodną środowiska piaszczystego i roślin wyższych noszą nazwę UTAKA. Najczęściej gatunkiem, który tworzy środowisko roślin wyższych są gatunki Vallisnerii. Celowo pominąłem .jakby czwarte środowisko w którym żyją pielęgnice; środowisko głębi toni wodnej, gdyż praktycznie ryby tam żyjące nie są przedmiotem zainteresowań akwarystów. Przedstawicielami grupy MBUNA są najczęściej hodowane w akwariach gatunki z rodzaju: Melanochromis, Kseudotropheus, Labeotropheus, Labidochromis, zaś grupy UTAKA to zwłaszcza ryby bogatego w gatunki rodzaju Haplochromis.
Sarotherodon mossambicum – z lewej i Julidochromis ornatus
Rysunki wg H. Frey – Bunłbarsche, Cichliden
Taksonomia ryb jezior Malawi i Tanganika napotyka na pewne kłopoty z uwagi na istnienie dużej liczby pokrewnych i zbliżonych do siebie form. Stopień pokrewieństwa trudno jest przekonywująco ustalić, stąd też częste rewizje istniejącej systematyki. Wiele gatunków oznaczono dopiero w latach 70-tych (np. Julidochromis dickfeldi Staeck 1975, Lamprologus brichardi Poll 1974, Lamprologus nlcambae Staeck 1978, Melanochromis johanni Eccles 1973, Pseudotropheus aurora Burgoss 1976, P. socolofii Johnson 1974, P. lanisficola Burgess 1976, P. lombardoi Burgess 1977). Z uwagi na silne pokrewieństwo, wynikające ze wspólnej linii rozwojowej, często w warunkach akwariowych między poszczególnymi gatunkami, a nawet rodzajami występują krzyżówki. Krzyżówki na ogół są płodne, a niekiedy i bardziej barwne od rodziców. Na przykład krzyżówka między samicą Pseudotropheus lombardoi, a samcem Pseudotropheus zebra czy krzyżówka między samcem normalnej zebry, a samicą pomarańczowej Lamprologus trewavasae. Czasem potomstwo krzyżówek wraca formą do osobników wyjściowych.