ZESTAWIENIE WAŻNIEJSZYCH POJĘĆ BOTANICZNYCH
(morfologicznych, biologicznych i ekologicznych) cz. I
Pomimo dużego zainteresowania tropikalnymi roślinami wodnymi większość akwarystów jedynie dość pobieżnie zna podstawowe pojęcia używane w botanice, a przede wszystkim w systematyce i ekologii roślin. Spowodowane to jest zarówno brakiem podstawowej literatury akwarystycznej jak i zbyt małym, jak sądzę, interesowaniem się literaturą botaniczną, w której z oczywistych względów nie mogą być wyczerpująco poruszane problemy związane z akwarystyką.
Wobec ambitnych celów jakie wytyczył sobie zespół redakcyjny i Klub Miłośników Roślin Wodnych (patrz Akwarium nr 1/83) niezbędne jest zapoznanie Czytelnika z podstawowymi pojęciami i terminami, z jakimi zetknie się On w następnych artykułach dotyczących tropikalnych roślin wodnych i błotnych. Temu też, poświęcony jest niniejszy artykuł.
Najmniej znane, a najbardziej niezbędne i najczęściej używane pojęcia w akwarystyce dotyczą morfologii roślin, czyli ich wyglądu zewnętrznego. W oparciu o nie funkcjonuje każdy opis i każdy klucz do oznaczania roślin. W trakcie ich oznaczania tj. określania ich rodziny (familia), rodzaju (genus), gatunku (species) musimy dysponować całym okazem danej rośliny, a więc organami podziemnymi (korzenie, rozłogi, bulwy, cebule) i naziemnymi (liście, łodygi, pędy kwiatostanowe z kwiatami i nasionami). W przypadku roślin wodnych może to nastręczać trudności, czasami wręcz nie do pokonania, wobec czego używane są często, niezbyt precyzyjne, klucze służące do oznaczania bardziej popularnych roślin w oparciu o wygląd ich części wegetatywnych (liście, łodygi).
Liść składa się zwykle z blaszki liściowej i ogonka liściowego, ale równie licznie występują u roślin wodnych liście siedzące, które nie są zróżnicowane na blaszkę i ogonek (rodzina Egeria, Sagitłaria, Crinum itp.).
Rys. 1. Liść prosty i złożony (typy wcięć)
liść prosty: a. wrębny, b. lirowato-pierzastoklapowany, c. pierzastodzielny (typ a, b, c występuje m.in. u Hygrophila, Rorripa), d. pierzastosieczny (Myriophyllum), e. potrójnie pierzastosieczny (Limnophila), f. dłoniastosieczny (Cabomba) liść złożony: g. pierzastozłożony (Bolbitis), h. dłoniastozłożony 4 listkowy (Marsilea)
Liść prosty i złożony (rys. 1). W niektórych wypadkach gdy blaszka liścia jest bardzo głęboko wcinana, przypomina wtedy liść złożony. Należy pamiętać, że liść pojedynczy odpada całkowicie, podczas gdy u liścia złożonego odpadają od osi oddzielnie poszczególne jego listki. Wśród liści złożonych wyróżniamy dwa zasadnicze typy: dłoniastozłożone (ze szczytu ogonka głównego wychodzi kilka listków) i pierzastozłożone (wzdłuż wspólnego ogonka i nerwu głównego siedzą listki pojedyncze osadzone w 2 rzędach), które mogą być parzysto- lub nieparzystozłożone. Jeżeli na osi głównej występują nie listki, lecz ogonki drugiego i trzeciego rzędu, które mają znów listki pierzastozłożone tp liście są podwójnie- lub potrójniepierzastozłożone. Liście złożone u roślin wodnych nie występują, natomiast spotyka się je u gatunków, których naturalnym siedliskiem są tereny błotniste i mocno podtopione, a które to mogą przez dowolnie długi okres rosnąć pod wodą (Marsilea, Bolbitis).
Rys. 2. Kształt blaszki liściowej
a. szpilkowaty (unerwienie nie jest widoczne), b. równowąski (określany także jako taśmowaty, wstążkowaty), c. lancetowaty, d. lancefowatoeliptyczny, e. eliptyczny, f. kolisty, g. tarczowaty (ogonek liścia wyrasta ze środkowej części blaszki, brak wcięcia), h. rombowy, i. trójkątny; j. jajowaty, k. odwrotnie jajowaty, I. klinowaty, ł. łopatkowaty, m. nerko waty, n. sercowaty, o. odwrotnie sercowaty, p. strzałkowaty, r-s oszczepowaty.
Blaszka liściowa może posiadać różnorakie wcięcia. W zależności od ich głębokości i szerokości utworzonych wrębów blaszki odróżniamy następujące liście (także rys. 1): wrębne, jeśli wcięcia dochodzą do 1/4 szerokości blaszki, klapowane – jeśli wcięcia dochodzą do 2/3 szerokości blaszki liściowej lecz nie dochodzą do nerwu głównego, pierzastodzielne – jeśli wcięcia dochodzą do mniej niż 1/3 wysokości blaszki, ale o odcinkach połączonych ze sobą tylko wąskim paskiem, dłoniasto- lub pierzasto-sieczne – gdy wcięcia dochodzą do nerwu głównego lub nasady blaszki liściowej. Kształt blaszki liściowej ma niebagatelne znaczenie przy oznaczaniu i opisywaniu roślin. Liście pojedyncze mogą posiadać blaszki nie tylko o kształcie zaznaczonym na rysunku 2, lecz również mogą posiadać kształty w różnych kombinacjach: kolistojajowatej, sercowojajowatej, równowąsko-lancetowatej itp. Istotne jest także zakończenie blaszki jak i jej kształt przy podstawie. Przedstawione to zostało na rys. 3 i 4.
Rys. 3. Szczyt blaszki liścia
a. ucięty, b. wykrojony, c. tępy (zaokrąglony), d. ostry, e. zaostrzony, f. ostrokończysty. Rys. 4. Nasada liścia
a. klinowata, b. owalna, c. sercowata, d. niesymetryczna, e. oszczepowata, f. zwężona (blaszka liściowa obejmująca ogonek), g. strzałkowata, h. ucięta.
Brzegi blaszki liściowej u roślin wodnych są na ogół całobrzegie, jednakże spotyka się także liście o brzegach ząbkowanych, piłkowanych, karbowanych i falistych (rys. 5).
Powierzchnia blaszki liściowej może być gładka, falowana, pęcherzykowata (pęcherzyki mogą być rozmieszczone regularnie w jednym lub więcej rzędach, lub nieregularnie), pomarszczona (pęcherzyki są wówczas wielokrotnie szersze niż dłuższe), szorstka, matowa lub połyskująca.
Rys. 5. Brzegi blaszki liściowej
a. całobrzegi, b. ząbkowany, c. piłkowany, d. karbowany, e. falisty Rys. 6. Krawędź i powierzchnia blaszki liściowej
a. krawędź prosta, b. falowana, c. zębodołowa (b. gęsto falowana np. Cryptocoryne balansae), d. kędzierzawa (podwójnie falowana np. u Aponogeton crispus), e-f. powierzchnia pęcherzykowata, g. powierzchnia z prześwitującymi polami międzyżebrowymi (np. u Aponogeton undulatus).
Krawędzie blaszki liściowej mogą być równe, falowane, zębodołowe (b. mocno falowane) lub kędzierzawe (rys. 6). Ponadto blaszka liściowa może być membranowa – gdy nerwy wyraźnie wystają ponad jej powierzchnię, skórzasta – o nerwach nie wystających oraz mięsistą – nerwy nie wystają ponad powierzchnię blaszki, która jest wielokrotnie grubsza niż wynosi średnica wiązek przewodzących czyli nerwów (np. u Cryptocoryne lingua, C. verstegii itp.), a także siatkowata (okienkowała) kiedy brak jest miękiszu pomiędzy nerwami jak to ma miejsce u Aponogefon madagascariensis i całkowita bez ciemniejszych pól międzynerwowych lub z polami zróżnicowanymi (Aponogeton undulaius itp). Unerwienie liścia może być równoległe, pierzaste lub dłoniasłe (rys. 7).
Rys. 7. Unerwienie (żyłkowanie) liści
a. równoległe (Vallisneria), d. pierzaste (Hygrophila), f. dłoniaste (Nymphaea), pozostałe to typy pośrednie: b. równoległe łukowate (Echinodorus), c. pseudopierzaste (w zasadzie jest to unerwienie łukowate – Echinodorus, Crypfocoryne), e. pierzasto-równoległe (Anubias).
Pędy, łodygi i ogonki liściowe mogą w przekroju poprzecznym posiadać kształt obły, spłaszczony, oskrzydlony, trójkątny, graniasty (4, 5, 6 i więcej kanciasty), żeberkowany i bruzdowany (rys. 8). Ustawienie liści może być skrętoległe – jeśli z jednego węzła wyrasta 1 liść, i jest on ustawiony w różnych płaszczyznach, naprzemianległe – jeśli z jednego węzła wyrasta 1 liść, ale ustawiony jest on w jednej płaszczyźnie, naprzeciwległe – jeśli z węzła wyrastają dwa liście które mogą być w jednej płaszczyźnie lub w dwóch (naprzeciwległe krzyżowe, krzyżowe), okółkowo – z jednego węzła wyrastają trzy lub więcej liści oraz różyczkowe, które może być każdym z powyższych typów ulistnienia lecz zebrane na silnie skróconym pędzie (rys. 9).
Rys. 8. Kształt przekroju poprzecznego łodygi, ogonków liściowych i szypułek
a. obły i spłaszczony, b. oskrzydlony, c. trójkątny, d. graniasty (6-cio kanciasty), e. żeberkowany, f. bruzdowany. Rys. 9. Ustawienie liści
a. skretoległe, b. naprzemianległe, c. naprzeciwległe, d. krzyżowe, e. okółkowe, f. różyczkowe. Rys. 10. Przytwierdzenie liścia
a. obejmujący wpół łodygę, b. obejmujący łodygę, c. przerośnięty, d. zbiegający
Liście na łodydze mogą być posadowione przy pomocy ogonków liściowych lub „siedzieć” bezpośrednio na niej. W tym przypadku liść siedzący może obejmować w pół łodygę, obejmować ją całkowicie, zbiegać DO niej (wówczas posiada tzw. pochewkę liściową – jest to dolna część liścia lub jego ogonka, która częściowo lub całkowicie obejmuje łodygę zbiegając po niej), oraz być liściem przerośniętym, co spotyka się u niektórych gatunków z rodz. Potamogeton (rys. 10).