Początki akwarystyki w Polsce sięgają roku 1886, kiedy to na łamach wychodzącego już wówczas czasopisma przyrodniczego „Wszechświat”, rozpoczęto publikację cyklu artykułów z dziedziny akwarystyki. Autorem ich był polski biolog – Józef Nusbaum Hilarowicz. Zorganizowane i świadome formy akwarystyki w naszym kraju datują się od roku 1909. 2 sierpnia tegoż roku powstaje w Chorzowie pierwsze towarzystwo, pod nazwą „Stowarzyszenie Lubowników Akwariów i Terrariów i Pielęgnowania Pomników Natury – Agrion”. Pierwszą wystawę akwariów i terrariów zorganizowano w dniach od 26 maja do 4 czerwca 1914 roku. Towarzystwo to działało nieprzerwanie w okresie międzywojennym. W czasie od 22 do 29 września 1935 r. urządzono wystawę akwariów i terrariów, pod protektoratem ówczesnego prezydenta miasta Chorzowa – Karola Grzesika, który był w owym czasie marszałkiem Sejmu Śląskiego. W jego imieniu, uroczystego otwarcia wystawy dokonał dyrektor policji – Szaliński. Warto jeszcze wspomnieć, że członkiem. tego Towarzystwa był wówczas Józef Pilarczyk, prezes Koła Polskiego Związku Miłośników Akwarium w latach 1955-1959, a od 1959 do 1967 prezes Zarządu Głównego naszego Związku. Poza Chorzowem, na terenie ówczesnego Górnego Śląska, (w granicach Polski) w latach międzywojennych działały liczne towarzystwa miłośników akwariów i terrariów, między innymi na terenie Katowic, Załęża, Goduli, Hajduk Wielkich, Szopienic i Szarleja. Nie jest to oczywiście pełna lista towarzystw wówczas istniejących.
Powstałe w czerwcu 1923 r. w stolicy Towarzystwo Miłośników Akwariów i Terrariów z siedzibą w Muzeum Pedagogicznym, przejawiało aktywną działalność. Z biegiem czasu lokal Towarzystwa przekształcił się w zaczątek „Akwarium” w dziale przyrodniczym Muzeum. W lipcu 1925 r. prezes Towarzystwa – Roman Mathia założył kwartalnik pt. „Akwarium i Terrarium”, pod redakcją Zygmunta Loreca. Po roku działalności pismo przekształciło się w miesięcznik, lecz niestety po ukazaniu się numeru 6, w czerwcu 1927 r., przestało wychodzić. Stopniowo ustawała też działalność Towarzystwa. Po kilkuletniej przerwie, we wrześniu 1934 r., Towarzystwo wznowiło działalność i w 1935 r., jako Warszawskie Towarzystwo Miłośników Akwariów w okresie od lipca 1938 r., do wybuchu II wojny światowej wydaje pismo „Akwarium”. Redaguje je Mieczysław Tuleja.
W Poznaniu myśl powołania do życia Towarzystwa Miłośników Akwariów i Terrariów powstała w 1926 r. Jednak na skutek braku zainteresowania akwarystów, Towarzystwo to, założone z inicjatywy dra Artura Karola Wernera, przetrwało zaledwie rok. Reaktywowano ie dopiero w 1933 r. Pierwszą wystawę akwariów i terrariów Towarzystwo urządziło w 1934 r., drugą w roku 1935, trzecią w 1938 r. Warto zaznaczyć, że wystawiane akwaria były oceniane i premiowane nagrodami. Z inicjatywy poznańskiego Towarzystwa w roku 1935 wychodzi ogólnopolski miesięcznik „Akwarium i Terrarium”, którego redaktorem jest dr Artur Karol Werner. Z redakcją ściśle współpracuje Zygmunt Lorec, pisząc liczne artykuły
W Poznaniu, w dniu 3 maja 1934 r., z inicjatywy poznańskiego Towarzystwa, zwołano zjazd delegatów wszystkich towarzystw miłośników akwarium i terrarium w naszym kraju. Na zjeździe tym postanowiono utworzyć Związek Towarzystw Miłośników Akwariów i Terrariów w Polsce. Wybrano Komisję Organizacyjną, której powierzono ostateczne opracowanie treści statutu tego Związku. Zjazd organizacyjny delegatów towarzystw odbył się w rok później – 3 maja 1935. Na zjeździe tym zapadła uchwała o utworzeniu ogólnopolskiego związku, zrzeszającego towarzystwa miłośników akwariów i terrariów, uchwalono statut związku pod nazwą „Związek Towarzystw Miłośników Akwariów i Terrariów w Polsce”, wybrano także zarząd. Prezesem został dr Artur K. Werner. Zjazd ten nadał Zygmuntowi Lorecowi godność członka honorowego Związku. W Łodzi, w dniu 10 lutego 1926 r., powstało Towarzystwo Miłośników Akwariów i Terrariów. W dniu tym odbyło się zebranie organizacyjne Towarzystwa, na którym uchwalono statut i wybrano tymczasowy zarząd- Statut ten został zatwierdzony i zarejestrowany przez Urząd Wojewódzki w Łodzi w dniu 24 września 1926 r. Po raz pierwszy członkowie Towarzystwa wystawili swe akwaria na wystawie zorganizowanej przez Towarzystwo Krajoznawcze w Łodzi. Praca Towarzystwa ustała z chwilą przekształcenia go w sekcję Miłośników Akwariów i Terrariów przy nowo powstałym – w maju 1927 r. – Towarzystwie Przyrodniczym im. Staszica w Łodzi. W listopadzie 1930 r. wznowiono niezależną działalność Towarzystwa, a jego członkowie brali udział w wystawach w 1931 i 1934 roku. W Bydgoszczy również istniało Towarzystwo Miłośników Akwarium i Terrarium – dokładna jednak data jego założenia nie jest nam znana. Zachowały się wzmianki o wystawach akwarystycznych, urządzonych w latach 1933 i 1934. 6 kwietnia 1935 roku bydgoskie Towarzystwo, na zebraniu plenarnym, uchwaliło dla Zygmunta Loreca tytuł członka honorowego. We Lwowie Towarzystwo Miłośników Akwarium i Terrarium powstaje w dniu 21 listopada 1928 r. W Wilnie zebranie organizacyjne Towarzystwa Miłośników Akwariów i Terrariów odbyło się w dniu 22 marca 1935 roku. Dwudziestolecie międzywojenne cechuje duży rozwój akwarystyki w Polsce. Przytoczone powyżej suche fakty i daty świadczą o ofiarnej pracy społecznej sporej rzeszy ówczesnych miłośników akwarium i terrarium. Okres II wojny światowej, a zwłaszcza okupacja hitlerowska likwiduje działalność towarzystw.
AKWARYSTYKA W 40-LECIU POLSKI LUDOWEJ
Po zakończeniu działań wojennych mieszkańcy naszego kraju zajęci byli przede wszystkim odbudową zniszczonych miast i osiedli, niewiele więc czasu poświęcali swoim zainteresowaniom, do których zaliczyć możemy m.in. hodowlę ryb egzotycznych. Mimo to akwaryści nadal hodują swoje egzotyczne ryby – szczególnie w okręgu przemysłowym Górnego Śląska. W Chorzowie istnieje sklep zoologiczny Masonia, w Katowicach T- Knopa, w Poznaniu – Skubią, w Łodzi – Borowskiej, w Warszawie – Bernhardta. Pierwsza po wojnie samodzielna sekcja akwarystyczna „Skalar” powstaje w 1948 roku w Łodzi. W tym samym roku, w grudniu, przy warszawskiej YMCA powstaje Koło Miłośników Akwarium. Jednak dopiero w roku 1952 zaczynają się krystalizować nowe, poważniejsze formy organizacyjne miłośników akwarium. W tym właśnie roku powstaje, przy Polskim Związku Wędkarskim – Sekcja Akwarystyczna.
Już wkrótce powstaje w Łodzi Polski Związek Miłośników Akwarium: 14 lutego 1954 r. zostaje wybrany Zarząd Główny Polskiego Związku Miłośników Akwarium, z siedzibą w Łodzi. Pierwszym prezesem tego zarządu został Tadeusz Krauza, wiceprezesem – Piotr Strzelecki, sekretarzem – Bronisław Wawrzyk, a skarbnikiem – Edmund Klimek. Związek ten rozszerza swą działalność na cały kraj, w oparciu o zatwierdzony statut. Ze względu na brak literatury akwarystycznej, Zarząd Główny PZMA w Łodzi podejmuje inicjatywę wydawania, dla swoich członków, powielanego „Biuletynu” miesięcznego. Biuletyn ukazywał się w latach 1954 i 1956. W tym okresie wydano 23 numery, w których publikowano artykuły dotyczące pielęgnacji, rozmnażania i chorób ryb, sprzętu akwarystycznego, sposobu filtracji wody itp.
Niezależnie od biuletynów, wydawanych przez Zarząd Główny PZMA, koła śląskie – w Szopienicach i Chorzowie wydają również swój powielany „Biuletyn”. W sumie wydano 8 numerów. Na podkreślenie zasługuje fakt, że autorami w owym biuletynie byli członkowie Związku – hodowcy, praktycy, amatorzy. Dzięki ich pracy popularyzatorskiej zaczynają się organizować na terenie województwa katowickiego nowe koła PZMA. Temu zainteresowaniu towarzyszą osiągnięcia hodowlane. W tym czasie w Chorzowie, a po raz pierwszy w Polsce, rozmnożono Paracheirodon innesi i Rasbora cheteromorpha. Pod koniec roku 1955 i w latach 1956-1957 Spółdzielnia Inwalidów „Akwarium” w warszawie wydawała broszury, w których szczegółowo przedstawiano Dochodzenie, opisy, warunki pielęgnacji i rozmnażania poszczególnych „gatunków ryb. Zeszyty te były wydawane pod nazwą „Hodowla ryb w akwarium”. Zarząd Główny PZMA pozostaje w Łodzi do roku 1957. W tymże roku, na II Krajowym Zjeździe Delegatów w Mysłowicach, w dniu 16 czerwca Zjazd podjął uchwałę o przeniesieniu siedziby Zarządu Głównego do Mysłowic.
Następny, III Krajowy Zjazd Delegatów PZMA w dniu 14 czerwca 1959 r. postanowił przenieść siedzibę Zarządu Głównego Związku do Chorzowa, gdzie pozostaje do dnia dzisiejszego. Na tym zjeździe prezesem wybrany został zasłużony akwarysta – Józef Pilarczyk, który już w 1928 r. był członkiem Stowarzyszenia Lubowników Akwariów i Terrariów i Pielęgnowania Pomników Natury „Agrion” w Chorzowie. Zarząd Główny PZMA w tym okresie, zgodnie z postanowieniami statutu Związku, wypracował program rozwoju akwarystyki w Polsce. Program ten, z niewielkimi jedynie zmianami, jest konsekwentnie realizowany. Mimo piętrzących się trudności, rozpoczęto, w roku 1959, wydawanie własnego czasopisma, pod tytułem „Akwarium”. Jego założycielami byli: Józef Pilarczyk, Aleksy Moj, Henryk Kilka i Karol Gabryś. Jak wiemy, pismo to ukazuje się nadal i do tej pory wydano 81 numerów. Pismo ma roczne opóźnienie, jednak w ciągu najbliższych dwu lat planujemy opóźnienie to nadrobić. Mamy nadzieję, że zmniejszą się kłopoty z uzyskaniem przydziału papieru i drukiem. Apelujemy do wszystkich członków Związku o nadsyłanie artykułów i barwnych przeźroczy, nadających się do druku. To również warunkuje regularne ukazywanie się naszego czasopisma.
W latach 1955-1967 zorganizowano 17 kół (oddziałów) terenowych. Nie wszystkie istnieją do dnia dzisiejszego. Okres wystaw akwarystycznych zapoczątkowało koło. tyskie, które pierwszą wystawą zorganizowało w 1960 r. W roku 1964 w ramach „Chorzowskiej Jesieni”, koło istniejące w tym mieście urządziło wystawę ryb i roślin akwariowych. Na uwagę zasługuje fakt zorganizowania wystawy akwarystycznej przez Sekcję Młodzieżową PZMA przy Pałacu Młodzieży im. B. Bieruta w Katowicach – inicjatorem było koło w Chorzowie. Była to I Wojewódzka Wystawa Ryb i Roślin Egzotycznych. Trwała od 8 do 20 czerwca 1965 r. Eksponaty wystawiało także „Egzotarium” w Sosnowcu. Akwaria były komisyjnie oceniane; przyznano nagrody oraz dyplomy. W roku 1968, w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie zorganizowano I Ogólnopolską Wystawę Akwarystyczną, przy wydatnej pomocy Śląskiego Ogrodu Zoologicznego. Z tej okazji odbyło się I Międzynarodowe Sympozjum Akwarystyczne. II Ogólnopolska Wystawa, zorganizowana również z pomocą Śląskiego Ogrodu Zoologicznego, miała miejsce w roku następnym. W roku 1970 akwarystyka polska wyszła na arenę międzynarodową. Zorganizowano wówczas, wspólnie z Zarządem Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku, I Międzynarodową Wystawę „MWA-70”, której towarzyszyło II Międzynarodowe Sympozjum Akwarystyczne. II Międzynarodową Wystawę Akwarystyczną „MWA-74” zorganizowano w 1974 r. z pomocą finansową Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach. Wówczas to odbyło się III Sympozjum. Następne sympozja, również o zasięgu międzynarodowym, odbyły się w latach 1977 i 1979. Miarą uznania dla poziomu organizowanych przez Związek imprez jest przyjęcie Polskiego Związku Akwarystów w roku 1978 do ATI (Aqua – Terra – International) czyli Federacji Europejskich Związków Akwarystycznych. A oto jak przedstawia się współpraca PZA z akwarystami zagranicznymi: – Zarząd Główny PZA podpisał umowę o współpracy z przedstawicielami Czechosłowacji – Czeski Svas Chovatelu – Oddział Akwarystów: – W trakcie rozmów jest sprawa podpisania podobnej umowy z akwarystami Niemieckiej Republiki Demokratycznej – Kulturbund der DDR; – Luźne kontakty Związek utrzymuje z akwarystami Holandii i Austrii oraz Związku Radzieckiego; – Planuje się nawiązać kontakty z organizacja akwarystyczną w Sofii. A oto jak przedstawia się współpraca międzynarodowa poszczególnych oddziałów Związku: Chorzów i Kraków z Havirzowem, Tychy z Karviną i Erfurtem, Częstochowa z Ołomuńcem a Bydgoszcz z „Aquabacopa” w stolicy NRD – Berlinie. Liczne są też przyjaźnie poszczególnych członków Związku z akwarystami zagranicznymi. Odbyło się trzynaście Krajowych Zjazdów Delegatów; od 1967 r. odbywają się regularnie, co dwa lata. Nie wszyscy członkowie wiedzą, że nasz Związek, przez prawie trzy lata, nazywał się Polskim Związkiem Miłośników Akwarium i Terrarium. Zmianę nazwy uchwalił V Krajowy Zjazd Delegatów na posiedzeniu w dniu 19 stycznia 1969 r. Natomiast VI Krajowy Zjazd Delegatów, który obradował 23 i 24 października 1971 r. ustanowił kolejną zmianę nazwy, na „Polski Związek Akwarystów”. Nazwa ta obowiązuje do dnia dzisiejszego. Związek nasz posiada 47 oddziałów terenowych i liczy 1917 członków pełnoprawnych i 524 członków młodzieżowych. Przy Zarządzie Głównym, w pionie fachowym, działają Centralne Kluby Specjalistyczne PZA; Klub Miłośników Ryb Kąsaczowatych PZA Klub Miłośników Ryb Żyworodnych PZA Klub Poecilia Reticulata PZA Klub Miłośników Złotej Rybki PZA Klub Miłośników Roślin Wodnych PZA Klub Technik Akwarystycznych PZA Klub Miłośników Ryb Pielęgnicowatych PZA Dla umożliwienia działalności statutowej Związku i wydawania czasopisma „Akwarium”, które w tym czasie było deficytowe, postanowiono podjąć działalność handlową. Po I Międzynarodowej Wystawie A k wary stycznej, w roku 1970, uruchomiono sklep zoologiczny ” Wiwarium”, a wkrótce potem dwa następne; w Czeladzi i Świętochłowicach. Początki pracy sklepów były trudne z powodu braku funduszów na zakup towarów. Okres trudności minął i dochody z handlu pozwalają na prowadzenie działalności statutowej. Sklep w Czeladzi z powoda małych obrotów został zlikwidowany! Obecnie, w roku 1984, dzięki ogromnej pracy i zaangażowaniu kolegów! bydgoskiego oddziału Związku, powstał sklep zoologiczny w Bydgoszczy. Ten krótki rys historyczny rozwoju polskiej akwarystyki nie wyczerpuje w pełni zagadnienia. Trzeba, by opracowano szczegółową monografię ruchu akwarystycznego w naszym kraju i wydano ją drukiem. Nie powinny pójść w zapomnienie osiągnięcia terenowych oddziałów naszego Związku, a także dziesiątki nazwisk ofiarnych działaczy, ich społeczny wysiłek, któremu zawdzięczamy sukcesy Związku, tak w kraju jak i na arenie międzynarodowej.