Hodowla węży w naszym kraju nie jest tak rozwinięta jak np. w NRD, Czechosłowacji oraz w niektórych państwach zachodnich. W ostatnich latach coraz bardziej interesują się ludzie tą ciekawą grupą zwierząt, zwierząt dotąd mało zbadanych i niesłusznie uważanych za obrzydliwe i szkodliwe. Osobiście hoduję gady ponad 10 lat, poznałem trochę ich obyczaje i nie zgadzam się z takimi poglądami. Gady, a zwłaszcza węże, należą do bardzo pożytecznych zwierząt, nie tylko dlatego, że niszczą olbrzymią liczbę szkodników ale dlatego też, że są ważnym składnikiem regulacji równowagi biologicznej. Węże należą do udanych konstrukcji biologicznych. Występują bowiem na wszystkich kontynentach, we wszystkich środowiskach, jedynymi miejscami gdzie ich nie ma to: Antarktyda, Nowa Zelandia, oraz niektóre wyspy Polinezji. W Europie zasięg zaskrońca zwyczajnego (Nafrix natrix) przekracza koło podbiegunowe. Węże można spotkać na najbardziej gorących pustyniach, w morzach i nawet pod ziemią. Węże z rodzaju Chrysopelata, zwane wężami latającymi, potrafią poruszać się lotem ślizgowym; poruszając się wśród koron drzew wykonują długie skoki, przelatując z gałęzi na gałąź.
Węże są doskonale przystosowane do środowiska w którym żyją, zawdzięczają to nie tylko charakterystycznemu ochronnemu i odstraszającemu ubarwieniu, ale również ich sposób poruszania się i polowania doprowadzony jest do perfekcji. Węże są dziś grupą zwierząt będącą w rozkwicie, przypuszczalnie dlatego, że większość z nich żywi się gryzoniami, które występują prawie wszędzie. Gady te doskonale znoszą głód, co w połączeniu ze zdolnością pożerania dużej zdobyczy powoduje, że jeden obfity posiłek starcza im na dłuższy czas. Na świecie żyje około 2500 gatunków węży, które grupuje się w trzy większe jednostki, a te z kolei są podzielone na 13 rodzin.
Z tytułu uzębienia węże dzielimy na cztery grupy:
Typaglypha – do węży tych należą wszystkie węże niejadowite, które posiadają zęby tej samej długości. Nie mają gruczołów jadowych i zębów przystosowanych do wstrzykiwania jadu. Ale niektóre węże z tej grupy mogą zagrażać życiu człowieka, ponieważ ich ślina może być trująca. Do węży tych należy zaskroniec tygrysi (Rhabdophis tigrina).
Typopisthoglypha – reprezentują węże warunkowo jadowite. Należą do nich przedstawiciele rodziny Colubridae. Zęby u tych węży są z przodu równej długości, natomiast z tyłu znajduje się jedna lub kilka par większych zębów jadowych. Wąż musi głęboko uchwycić ofiarę, by dosięgnąć właściwymi zębami ciało. Na tym polega warunek ukąszenia przez tego węża.
Typproteroglypha – węże które posiadają taki aparat jadowy wszystkie uważane są za czynnie jadowite. Należą do nich rodziny: Elapidae, Hydrophiidae. Uzębienie jest parzyste i osadzone nieruchomo na przodzie szczęki górnej. Do wstrzyknięcia jadu wystarczy lekkie uderzenie pyskiem. Najbardziej wyspecjalizowany aparat jadowy posiadają dwie rodziny węży: Viperidae i Crotaiidae, jest to aparat jadowy typusolenoglypha – zęby są ruchomo ułożone na przodzie szczęki górnej. Do wstrzyknięcia jadu również wystarczy płytkie uderzenie pyskiem, ponieważ każdy ząb posiada kanalik, którym spływa jad. (Węże o uzębieniu opisthoglypha i proteroglypha mają tylko wzdłuż zęba rynienkę, którą spływa jad.)
W hodowlach amatorskich rzadko spotyka się węże prymitywne, które pędzą podziemny i grzebiący tryb życia. Są one ślepe i nieduże, występują w tropikalnych częściach świata.
WĘŻE-SERPENTES
Infrapodrzędy
Scolecophidia:
__________________
Henophidia:
__________________
Canophidia:
__________________
Są to ślepe, prymitywne węże, pędzące podziemny i grzebiący tryb życia.
RODZINA:
__________________
Węże pierwotne, prowadzące podziemny tryb życia
RODZINA:
__________________
Do rodzinyAcrochordidae należą tylko dwa gatunki wyspecjalizowanych węży wodnych. Żyją one w woda.ch słodkich jak i również zasolonych. Nigdy nie opuszczają wody i należą do węży jajożywo-rodnych. Występują w Indiach i na wyspach Archipelagu Sundajskiego. Rodzina dusicieli (Boidae) należy do węży prymitywnych. Należą do niej największe węże świata: Python reticulatus – pyton siatkowy, Eunectes mrinus – anakonda, Liasis amethisfhinus, Python morulus bivttatus – pyton tygrysi. Największy dotąd złowiony wąż na świecie, to pyton siatkowy, który znajduje się w ZOO w Tokio i mierzy 12,20 m długości.
RodzinaBoidae jest bardzo zróżnicowana pod względem formy, obejmuje też i małe gatunki węży. Jej przedstawiciele występują na wszystkich kontynentach i we wszystkich środowiskach. Żyją wśród koron drzew i pędzą ziemnowodny tryb życia. Dusiciele są rodziną pierwotną; zachowały resztki pasa miednicowego i ślady tylnych kończyn, które występują w postaci wystających łusek koło odbytu (u samców są nieco większe niż u samic). Rozwinięte są oba płuca, gdy u węży wyżej wyspecjalizowanych bardziej rozwinięte jest prawe. Od bardziej prymitywnych węży różnią się dobrze zbudowanymi tarczkami brzusznymi, oraz doskonale rozwiniętymi oczami z pionową źrenicą. U dusicieli i u grzechotników występują narządy do wykrywania promieniowania cieplnego, u dusicieli leżą one dokoła otworu gębowego, na górnej szczęce. Takie receptory wśród kręgowców występują jedynie u węży. Dusiciele charakteryzują się największą ruchliwością szczęk wśród gadów, co pozwala im połykać wielkie ofiary, które wcześniej duszą. Są odporne na głód, znane są przypadki poszczenia przez te węże nawet do 2 lat. Młode dusiciele, dobrze karmione, szybko rosną. Rekordowy przyrost obserwowałem w mojej hodowli, gdzie samica pytona tygrysiego rosła przez pewien czas 1 cm dziennie. W ciągu trzech lat osiągnęła ona 5,20 m długości. Zjadła przez ten czas: 119 myszy, 43 szczury, 395 gołębi, 32 króliki. (Muszę zaznaczyć, źe jak dostałem tego pytona, to mierzył 60 cm długości i ważył 17 dkg.) Największy przyrost następuje do trzeciego roku życia. Samce dusicieli rosną wolniej niż samice i mają sylwetkę smuklejszą. Najbardziej znane wśród hodowców są dwie podrodziny dusicieli; pierwsza z nich to podrodzina Boinae, która obejmuje 10 rodzajów rozmieszczonych w Ameryce Południowej, Środkowej i na Madagaskarze. Pythoninae to druga podrodzina, obejmująca 6 rodzajów, które żyją w Azji, Afryce i Australii. Boinae i Pythoninae różnią się między sobą budową czaszki i sposobem rozmnażania (boa są jajożyworodne a pytony składają jaja i wysiadują je, otaczając skrętami ciała). Większość pytonów jest odporniejsza na spadki temperatury: niektóre zimują w temp. 6°C, natomiast boa wymagają wyższej temperatury. Węże z infrapodrzędu Canophidia stanowią grupę wysoko wyspecjalizowaną. Stopień ich zaawansowania ewolucyjnego jest największy i określany budową takich narządów jak: płuca, budowa czaszki i uzębienia. Najbardziej pierwotną formą zabijania zdobyczy jest duszenie; tak polują dusiciele i większość połozowatych. Pierwotne jest też pożeranie ofiary żywcem jak czynią to zaskrońce. Wykształcenie aparatu jadowego jest u węży nową zdobyczą ewolucyjną. Węże jadowite pojawiły się dopiero w trzeciorzędzie, gdy inne znane były już w jurze.
Pyton tygrysi – jeden z największych węży świata Wąż latający – Chrysopelata ornata
Fot. L. Lis
Rodzina Collubridae obejmuje około 1500 gatunków, a więc ponad połowę wszystkich. Największa podrodzina Collubrinae liczy 1350 gatunków. Węże z rodziny Collubridae żyją na całym świecie, we wszystkich niemalże środowiskach. Większość gatunków to niejadowite węże, które duszą ofiarę podobnie jak dusiciele, ale niektóre należą do bardzo jadowitych np. Dispholidus fypus. Większość żywi się gryzoniami, jaszczurkami, ptakami, żabami. Są takie co jedzą jaja ptasie np. Dasypefis scaber, a jeszcze inne jedzą owady. Węże z podrodziny Dipsadinae żywią się ślimakami, a głównym pokarmem węży z podrodziny Homalopsinae są kraby. Dużo jest takich węży które żywią się innymi, w tym jadowitymi, oraz nawet własnego gatunku wężami – do nich należy słynna mussurana (Clelia delia).
Rodzinę zdradnicowatychElapidae – reprezentuje około 40 rodzajów i 180 gatunków. Jej przedstawiciele występują we wszystkich tropikalnych i gorących regionach świata, nie ma ich jedynie na Madagaskarze. Najliczniej reprezentowane są w Australii. W ewolucyjnym rozwoju węży jadowitych należą do prymitywnej grupy o uzębieniu proteroglypha. Jednak zdradnicowate stanowią grupę węży bardzo jadowitych, należą do nich najniebezpieczniejsze węże świata: kobry, tajpany, mamby, bungarusy, węże koralowe, węże morskie. Największa z nich – kobra królewska (Ophiophagus hannah), przekracza 5 metrów długości i zarazem jest największym jadowitym wężem świata. Duże rozmiary osiągają też mamby, tajpany. Są wśród nich też małe węże, które nie przekraczają 60 cm długości. Większość zdradnicowatych jest jajorodna, jajożyworodność występuje tylko u węży australijskich z rodzaju Acanthophis i Notechis oraz u afrykańskich kobr plujących (Hemachatus haemachatus).
Zdradnicowate stanowią największą rodzinę węży jadowitych i dzielą się na dwie podrodziny: Elapinae i Dendroaspinae która obejmuje 4 gatunki mamb. Prymitywne zdradnicowate żyją w obu Amerykach; należą do nich węże koralowe z rodzajów: Micrulus, Micruroides, Leptomicrulus. Są to węże małe, masywnie zbudowane, jaskrawo ubarwione, prowadzące nocny tryb życia. Żywią się jaszczurkami, wężami. Istnieją tak zwane pseudokoralówki, które nie należą do jadowitych a wyglądem upodobniają się do węży koralowych. Do największych i zarazem najbardziej jadowitych węży Australii należy tajpan (Oxyuranus scuteflatus), dorasta on do 4 metrów długości. Do równie silnie jadowitych węży należą jeszcze: Acanthophis antarcticus, Nofechis scutatus, Pseudechis porhyriacus. Bardzo niebezpieczne są węże z rodzaju naja – należą do nich kobry. Węże te żyją w Azji i Afryce. Jad ich jest bardzo silny, zawiera dużo neurotoksyn, 1 gram jadu kobry może zabić około 165 ludzi o przeciętnym ciężarze 60 kg. Pojemność gruczołów jadowych u kobry indyjskiej (Naja naja) wynosi 263 mg suchej masy jadu. Ilość jadu potrzebna do zabicia jednej myszy wynosi 0,30 mg. W Indiach często spotyka się zaklinaczy węży, którzy demonstrują taniec kobry. Węże są głuche i cała sztuka polega na tym że Hindus dobiera melodię do ruchów swego ciała a kobra w pozycji obronnej porusza się wraz z nim. Sprawia to wrażenie, że kobra tańczy. Niektóre kobry mają ciekawy sposób obrony i polowania, otóż skurczem mięśni uciskających gruczoły jadowe powodują wy-strzyknięcie jadu na znaczną odległość. Jad rozpylony na drobne kropelki trafia w oczy przeciwnika bądź ofiary. Powoduje on .chwilową a nawet trwałą ślepotę.
Węże z rodzaju Dendroaspis, żyjące w Afryce, należą do jednych z największych i najjadowitszych węży świata. Żyją one na gałęziach drzew i krzewów. Węże te, prócz zębów jadowych, posiadają jeszcze na szczęce górnej duże zęby osadzone na żuchwie, co umożliwia im chwytanie zdobyczy, a zwłaszcza ptaków. Mamba czarna (Dendroaspis polylepis) zaliczana jest do najgroźniejszych węży Afryki. Jest to duży wąż; rozmiary ciała dochodzą do 4 metrów długości. Mamba ta odznacza się niesłychaną szybkością; w ciągu 10 sekund potrafi przemieścić się na odległość 30 metrów.
Rodzina węży morskich (Hydrophiidae) – obejmuje 15 rodzajów węży spokrewnionych z rodziną Elapidae z powodu podobnej budowy aparatu jadowego. Jad ich należy do mocnych i zagraża życiu człowieka, działa on na system nerwowy. Węże morskie żywią się rybami, zwłaszcza węgorzami. Żyją one w przybrzeżnej strefie morza, tylko jeden gatunek zamieszkuje wody otwarte, jest to pęz (Pelamis platurus). Większość gatunków jest jajo-żyworodna i nie opuszcza nigdy morza. Ciało węży morskich, a zwłaszcza ogon, jest bocznie spłaszczone, co umożliwia im pływanie – nozdrza zamykają się podczas nurkowania. Łuski na ciele u wyżej wyspecjalizowanych Hydrophinae nie zachodzą na siebie i są jednakowej wielkości. Ewolucyjny rozwój węży morskich prowadzi do redukcji tarczek brzusznych i zastąpienia ich łuskami. Węże morskie żyją w gorącej strefie Oceanu Indyjskiego i Spokojnego.
Do rodziny żmijowatychViperidae – należą węże o wyżej wyspecjalizowanym aparacie jadowym typu solenoglypha. Rodzina ta jest zgrupowana w 10 rodzajów i około 60 gatunków. Przedstawiciele tej rodziny żyją w Europie, Azji, Afryce. Żmije mają charakterystyczną sylwetkę: gruby tułów, krótki ogon i dużą, trójkątną głowę. Są to węże, które przystosowały się do lądowego trybu życia – wyjątek stanowią afrykańskie żmije z rodzaju Atheris, żyjące na gałęziach drzew i krzewów, oraz żmije z rodzaju Atractaspis, przystosowane do życia pod ziemią. Żmije należą do węży mało ruchliwych i ociężałych, większość gatunków ma usposobienie spokojne, nawet w czasie zagrożenia zachowują „zimną krew” i rozwagę. Polują na drobne kręgowce, niektóre żywią się owadami, do nich należy żmija łąkowa (Vipera ursini). Węże te mają bardzo charakterystyczne, odstraszające ubarwienie, potrafią być niezauważalne w terenie, dzięki maskującemu ubarwieniu. Polują z zasadzki. Większość gatunków jest jajożyworodna, wyjątek stanowi żmija lewantyńska (Vipera lebetina) która zresztą rodzi też młode żywe, a uzależnione jest to od środowiska, w którym żyje. Jajorodność występuje też u żmii piaskowej (Cerastes cerasies) i także składa jaja Vipera xanthina.
Najnowszą rodziną węży jest rodzina grzechotnikowatych (Crotalidae) – która jest spokrewniona, ze względu na taką samą budowę aparatu jadowego, z rodziną żmijowatych. Grzechotniki, podobnie jak dusiciele, posiadają receptory termiczne w postaci dołków policzkowych (Fovea lorealis). Rozmieszczone są one między nozdrzami i oczami, średnica ich jest większa od otworów nosowych. Receptory te pozwalają grzechotnikowi odróżnić przedmiot zaledwie o 0,1 °C cieplejszy bądź chłodniejszy od otaczającego go środowiska, dlatego mogą polować w zupełnej ciemności. Do grzechotników należy 6 rodzajów i około 122 gatunki, które rozmieszczone są w Azji, obu Amerykach oraz w południowo-wschodniej Europie.
Większość prowadzi naziemny tryb życia, ale są takie, co całe życie spędzają na gałęziach drzew i krzewów, są to węże z rodzajów Trimezaurus, Botrops. Inne związały się ze środowiskiem lądowo-wodnym. Najwyżej wyspecjalizowane są wyposażone w grzechotkę. Podrażniony grzechotnik unosi ogon do góry i poruszając nim szybko wydaje charakterystyczny dźwięk, który słychać nawet z odległości 30 metrów. Wykształcenie grzechotki występuje u najwyżej wyspecjalizowanych grzechotników, bowiem większość węży z tej rodziny jej nie posiada. Grzechotka składa się z segmentów wylinek, nasuniętych na siebie. Segmenty te tworzą całość a jednocześnie są ruchome. Zrogowaciałe człony grzechotki wprawione w ruch przez drgania ogona wydają specyficzny dźwięk. W toku ewolucyjnym budowy głowy zauważalny jest proces zmniejszania się tarczek, które zastępują drobne łuski, poza tym następuje zwiększanie się gruczołów jadowych. Grzechotniki są jajożyworodne. Samce, podobnie jak większość gatunków żmii, toczą tańce godowe, oplatając się wzajemnie i unosząc przy tym wysoko głowę. Największym przedstawicielem typowych grzechotników jest grzechotnik diamentowy (Crotalus adamanteus) który dochodzi do 2,5 metra długości, najdłuższym natomiast przedstawicielem grzechotnikowatych jest zarazem najniebezpieczniejszy wąż Ameryki Południowej zwany groźnicą niemą (Lachesis mutus) który przekracza często 3 metry długości. Żmije i grzechotniki mają największe zęby jadowe, u groźnicy niemej przekraczają one 30 milimetrów.
Gady, a zwłaszcza węże, budzą u człowieka lęk, obrzydzenie, strach. Ze względu na swój wygląd i odwieczne uprzedzenie ludzi do tej grupy zwierząt, nie należą one do lubianych. Jednak hodowane w warunkach domowych oswajają się i dają hodowcy możliwość poznania ich.
Literatura:
Obst Fritz Jiiren „Mit gespaltener Zunge” 1981 Leipzig Szarski H. „Historia zwierząt kręgowych” Warszawa 1980 P.W.N. Jaroniewski W. „Jadowite węże świata” Warszawa 1984 Dobrowolska H. „Gady” P.W.N. Warszawa 1981 Felix J. „Hadi” Praga 1978