Przyciągały uwagę i podziwiane były już od dawna. Każdy pragnął pochwalić się pięknym i rzadkim okazem (choć żaden gatunek nie był popularny). Akwarysta, któremu udawało się przetrzymać roślinę w dobrym zdrowiu, nie mówiąc o hodowli z prawdziwego zdarzenia uważany był za czarodzieja. A większość amatorów po prostu się ich bała. Bo też wtedy i miała czego. Kilka krzaczków posadzonych do akwarium z nurzańcami lub żabienicami powodowało, że akwarium „stawało”, ginęły po kilku tygodniach i nurzańce i żabienice i same „winowajczynie”, czyli zwartki (Cryptocoryne), bo o nich właśnie rzecz: cała.
W czasach kiedy się to działo akwarystyka nasza stała na poziomie – no-powiedzmy – przedszkolaka starszaka. Wzbogaciliśmy naszą wiedzę jednak jeszcze i o ten rozdział. Wiemy już co to kultura akwarystyczna i podnosimy ją coraz wyżej. Wraz z nią rosną i rozmnażają się zwartki, ongiś tajemnicze, dziś już tylko piękne i dekoracyjne rośliny. Niewątpliwie wpływ na to miała znaczna ruchliwość i duża inicjatywa akwarystów, którzy z każdej podróży do NRD, CSRS czy nawet Holandii, kraju nie tylko z tulipanów, ale i z wodnych ogrodów słynącego, przywozili coraz to nowe gatunki roślin wodnych, a w tym i zwartki. Dlaczego jest ich taka rozmaitość i dlaczego stały się tak popularne?
Zasięg geograficzny rodzaju cryptocoryne Rys. autora
Zwartki (Cryptocoryne) to rodzaj, który należy do wielkiej rodziny obrazkowatych (Araceae). Do rodziny tej należy też znana z bagien czerń błotna (Calla palustris), bardzo podobna do niektórych zwartek, a tzw. kalie, kwiaty rośliny Zantedaschia aethiopica są >powiększoną kopią kwiatostanów zwartek, choć nie tak barwną. Nawet niepozorny tatarak jest ich kuzynem. Rośliny te wywodzą się z tropików Starego Świata, od zachodnich Indii aż po zachodnie Chiny, Sri Lanka, archipelag Sundajski, Filipiński, aż po Nową Gwineę. Występują też na Kubie (C beckettii), lecz zostały zwalczone przez człowieka. Zwartki ozdabiają europejskie akwaria od 1906 r. Korzeń ich to wiązka grubych, słabo rozgałęziorych) korzonków, zazwyczaj barwy białej lub1 nieco czerwonawej. Wyrastają one z podziemnej lodygi-kłącza, które u jednych jest wyraźnie widoczne u innych trudne do odróżnienia od korzeni (C. heckettii). Część naziemna łodygi jest bardzo krótka, z niej wyrastają liście osadzone ha mniej lub bardziej wyraźnym ogonku, o barwie takiej jak blaszka lub zupełnie innego koloru. Sama blaszka liściowa może być kształtu sercowatego, eliptycznego, lancetowatego lub taśmowatego, skórzasta albo błotnista z różnie rozwiniętym brzegiem. Ogólnie kształt jej jest zmienny zależnie od warunków biotycznych środowiska. Przy odpowiedniej pielęgnacji można doprowadzić zwartki do zakwitnięcia. Piękno kwiatostanu śmiało może konkurować z kwiatami orchidei lub kaktusów. W całym kwiatostanie wyróżnia się kolorowa pochwa (spatha), powyginana lub skręcona w najróżniejsze kształty, często ozdobiona włoskami. Może być czerwona, fioletowa, brązowa, żółta, zielona, biała, czarna, a najczęściej jest to kombinacja tych kolorów. Kwiaty męskie i żeńskie osadzone są wewnątrz pochwy na osi (spadix), wyżej kwiaty męskie, niż następuje przerwa, a dalej wychylają swe znamiona słupki kwiatów żeńskich. Zwartki są w większości adoptowane do życia w niewystarczających dla innych roślin warunkach świetlnych. Nie znaczy to wcale, że źle się czują w pełnym świetle. Niestety są tam zagłuszane przez szybciej rosnące rośliny. Za to w cienistym miejsca tworzą monokultury (jednogatunkowe skupiska). Z powodu wydzielania przez ich korzenie specyficznych substancji, trujących dla innych roślin (allelopatia), mogą z nimi rosnąć tylko rośliny z rodzajów Lagenandra i Barclaya. Ich właściwe biotopy to strumienie z dość szybko płynącą wodą, o głębokości do dwóch metrów, z kamienistym dnem, pokrytym warstwą piasku zmieszanego z humusem. Korzenie mają tam dostateczną ilość tlenu (środowisko aerobiotyczne). Szerokość strumieni jest na tyle duża by docierało tam bezpośrednio światło słoneczne. W takich warunkach rosną głównie Cryptocoryne balansae, C. crispatula, C. tonkinensis. Na brzegach dużych rzek rosną gatunki preferujące lądowy lub ziemnowodny tryb życia, np. C. ciliata. Natomiast na śróddżunglowych błotach i rozlewiskach, gdzie jest gruba warstwa humusu, naniesionego przez okresowe wylewy rzek, rosną takie zwartki jak: C. cordata, C. griffithii, C. gracilis. W podłożu nie ma tam prawie wcale tlenu (środowisko anaerobiotyczne), nie zachodzą w nim również żadne ruchy wody. We wszystkich tych środowiskach woda jest krystalicznie czysta, miękka (głównie deszczowa), koloru słabej herbaty od znajdujących się w niej kwasów humusowych. Odczyn jej waha się od 6-6,5 do 7 pH, a czasem nieco ponad tą wartość. Poziom wody we wszystkich tych środowiskach jest okresowo zmienny i przy jego niskim stanie zwartki wytwarzają liście powietrzne i najczęściej wtedy kwitną. Gdy następuje przybór liście powietrzne giną i pojawiają się typowo podwodne. A teraz spróbujemy sklasyfikować posiadane lub widziane u znajomych zwartki
Cryptocoryne affinis
N. E. BROWN ex HOOK Synonim: Cryptocoryne hartelina JACOBS ex MILK Zasięg geograficzny: Półwysep Malajski. Roślina z silnie rozwiniętymi, pełnymi wdzięku liśćmi. Liście wraz z ogonkami osiągają 35 cm długości System korzeniowy dobrze rozwinięty, złożony z pęczka włóknistych korzeni. Kłącze proste, krótkie, okrągłe, o powierzchni brodawkowatej, koloru ciemnobrązowego. Liście lancetowate do 20 cm długości i 3 cm szerokości. Podstawa blaszki liściowej okrągława, niekiedy niesymetryczna. Blaszka zwęża się stopniowo ku górze, przechodząc w ostry koniec. Wierzchnia strona liścia ciemnozielona, z lekkim połyskiem: dolna – bladozielona, jeżeli roślina rośnie w cienu i purpurowoczerwona na świetle. Główny nerw i podłużne żyłki wyraźnie widoczne (3-5 szt.). Ogonek liściowy koloru od zielonego do ciemnowiśniowego. Długość jego równa długości blaszki lub nieco krótsza. Język pochwy kwiatostanu jest spiralnie zwinięty i posiada podłużne purpurowe smugi. Długość kwiatostanu z łodygą 35 cm, grubość 3-5 cm. Część wewnętrzna pochwy koloru ciemnopurpurowego do czarnego. Roślina rozmnażająca się bardzo szybko wegetatywnie.
Cryptocoryne aponogetifolia
MERRIL Synonim: C. usteriana ENGLER Występowanie: endemit (roślina występująca na ściśle określonym obszarze) Filipin. Jest jedną z ładniejszych zwartek. Liście jej osiągają 45 cm długości. System korzeniowy dobrze rozwinięty. Liście wąskie, lancetowate, o szerokości 4 cm, żywozielone. Brzegi i powierzchnia silne pofalowane. Ogonki liściowe stanowią połowę długości blaszki liścia. Nerw główny gruby, zaznacza się silnie na liściu; boczne nerwy słabo widoczne (1-5 szt). Kwiatostan 40 cm długi. Pochwa kwiatu brudnocielistoczerwona.
Cryptocoryne balansae
GAGNEPAIN Synonim: C. longispatha MERRIL, C. somphongsii HORT. Występowanie: Tajlandia, Wietmam Północny aż po prowincję Kwangsi w Chinach. W swojej ojczyźnie tworzy gęste, nieprzebyte zarośla. Liście razem z ogonkami osiągają długość 60 cm. System korzeniowy silnie rozwinięty. Blaszki liściowe do 40 cm długości i 2 cm szerokości; wydłużone na końcu ostro zakończone. Nasada również zaostrzona. Blaszka z góry i z dołu soczyście zielona. Powierzchnia liścia silnie pofalowana. Nerw główny lekko brązowy, silnie zaznacza się od spodniej strony. Nerwy boczne słabo widoczne. Kwiatostan, w zależności od poziomu wody, może osiągnąć 100 cm. U wierzchołka silnie spiralnie zwinięty. Wewnętrzna część skręconej pochwy jasnobrązowa, gładka.
Cryptocoryne beckettii
THWAITES ex TRIMEN Występowanie: Sri Lanka. Osiąga 25 cm wysokości. System korzeniowy dobrze rozwinięty. Korzenie grube, mięsiste. Liście do 15 cm długości i 3 cm szerokości, lancetowate, z góry brązowe lub oliwkowo-zielone, od dołu brązowo-czerwone. Nasada zaokrąglona wierzchołek zaostrzony, brzegi z lekka pofalowane. Ogonki są równe długością, blaszce liściowej. Nerw główny dobrze widoczny, od spodu tworzy żebro. Od niego odchodzą nerwy II rzędu w liczbie 3-5 szt Pochwa kwiatowa w kształcie trąbki z lancetowatym języczkiem. Wewnętrzna jej strona koloru. od żółto-zielonego do żółtego. Gardziel natomiast ma ciemno czerwony, niekiedy ciemnobrązowy pierścień.
Cryptocoryne blassii DE WIT Synonim: C. kerri GAGNEPAIN, C. siamennis GAGNEPAIN var. kerri (GAGNEPAIN) RATAJ. Występowanie: endemit, Tajlandia. Jest jednym z piękniejszych gatunków tego rodzaju. Liście wraz z ogonkami u dorosłego egzemplarza osiągają 25-50 cm. Mięsiste, jajowate, nieco wyciągnięte, z zaostrzonym końcem. Szerokość 5-7 cm. Podstawa liścia w kształcie trójkąta. Górna strona u młodego egzemplarza gładka z lekkim połyskiem, oliwkowo-zielona z poprzecznymi ciemniejszymi smugami. Ogonek gruby, ciemnopurpurowy i dłuższy od blaszki liścia. Od nerwu głównego odchodzą nerwy II rzędu (3-5 szt.). Dorosłe okazy mają po 7 do 15 liści. Długość łodygi kwiatostanu zależy od: poziomu wody. Gardło pochwy jasnożółte. Powierzchnia pochwy pomarszczona. i przypomina kształtem mały liść.
W następnych odcinkach opis dalszych okazów oraz garść wiadomości o uprawie zwartek.