W niniejszym artykule przedstawiona została charakterystyka roślin z rodziny akantowatych (Acanthaceae). W części pierwszej omówiono ogólne cechy rodziny, obszar występowania, jej przedstawicieli, ekologię, uprawę i rozmnażanie roślin w akwarium. W części drugiej opisano poszczególne gatunki jak:Hygrophila corymbosa H.difformis, H. guianensis, H. lacustris, H. polysperma, H. salicifolia, H. species i H. tajland.
Rośliny z rodziny akantowatych należą do roślin dwuliściennych. Znamy ich przeszło 200 rodzajów i 2500 gatunków. Geograficznie obejmują cały obszer tropikalny kuli ziemskiej (rys. 1). Znaleźć je można w podszyciu lasów tropikalnych, na obrzeżach pustyń oraz na bagnach i w wodzie (hygrophila). Rodzina ta jest również jedną z ośmiu wchodzących w skład formacji namorzynów wschodnich. Należące do niej niektóre podzwrotnikowe gatunki drzew i krzewów wprowadzono do strefy umiarkowanej jako rośliny ozdobne. Niektóre z nich np. akanty znajdujemy w ornamentyce i zdobnictwie starożytnym (kapitele kolumn), a np. fittonia(Fittonia verschaffeltii,) pachystachys, (Pachystachys lutea), jakobinia (Jacobinia pohlina) tub afelandra (Aphelandra sp.) należą do ciekawych ozdobnych roślin pokojowych. W artykule tym zajmiemy się jednak tylko roślinami uprawianymi w akwariach lub paludariach.
CHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW WYSTĘPOWANIA
Rośliny akwariowe z rodziny akantowatych występują na następujących obszarach kuli ziemskiej:
– w Azji na Półwyspie Indyjskim, Indochińskim, Archipelagu Malajskim, w Chinach południowo-wschodnich i na południu Wysp Japońskich; – w Ameryce w dorzeczu Amazonki, Orinoko oraz w Ameryce Środkowej, (rys. 1).
Są to obszary strefy klimatycznej gorącej, o klimacie równikowym, wybitnie wilgotnym i gorącym, ze średnią temperaturą roczną ponad 20°C, z bardzo małymi wahaniami temperatury (do 2,5°C) i bardzo dużymi opadami (1500-3000 mm), zwłaszcza w okresie deszczów zenitalnych (Nizina Amazonki, Archipelag Malajski); strefy klimatycznej zwrotnikowej – bardzo ciepłej o klimacie monsunowym, o latach gorących (średnia temperatura roczna od 10°C do powyżej 20°C) i bardzo wilgotnych, o zimach suchych (Indie); oraz strefy klimatycznej podzwrotnikowej – ciepłej, o klimacie monsunowym, średnich temperaturach najchłodniejszego miesiąca od powyżej 0° do ponad 10°C, zimach suchych i bardzo dużych opadach w lecie, np. Chiny południowo-wschodnie, południe Wysp Japońskich.
Roczne wahania temperatury tych obszarów nie przekraczają więc 2,5°C w strefie równikowej, a 5-10°C w strefie zwrotnikowej lub podzwrotnikowej monsunowej. W zasadzie cechą charakterystyczną tych obszarów jest to, że większe są dobowe wahania temperatury niż roczne. Opady w strefie tropikalnej występują cały rok i są bardzo obfite, a w strefie zwrotnikowej tylko latem.
Rys. 1. Obszary występowania roślin z rodziny Acanthaceae
Na terenach tych występują przeważnie gleby laterytowe, ubogie w substancje pokarmowe, o dużej miąższości i zabarwieniu czerwonym lub czerwono-źółtym. Zawierają związki glinu i żelaza, pozbawione są natomiast krzemionki i bywają ubogie w przyswajalny dla roślin azot, fosfor i potas. Brak w nich też węglanów. Mają odczyn kwaśny (pH 5,3 – 4,6).
Dominującą roślinnością są wilgotne lasy równikowe lub lasy namorzynowe (mangrowe), wchodzące w skład państwa roślinnego paleotropikalnego (obszar Indii, Azji południowo-wschodniej, Malajów, Nowej Gwinei) oraz państwa neutropikalnego (obszar Karaibów, Wenezueli, Gujany i Amazonki).
EKOLOGIA
Uprawiane przez nas w akwariach gatunki należące do omawianej rodziny sq w zasadzie roślinami błotnymi, przystosowanymi do życia w wodzie. Kwitną i rozmnażają się generatywnie tylko te egzemplarze, które wyrastają ponad powierzchnię wody. Nawet pod wodą wytwarzają duże, wyraźne liście, typowe dla roślin lądowych (rys. 2), a także różne od liści roślin wodnych. W warunkach akwariowych przy niskim poziomie wody rośliny te wyrastają nad jej powierzchnię i wówczas często kwitną. Liście nadwodne mają odmienny kształt i kolor, a łodyga pokrywa się włoskami, których nie ma na częściach podwodnych.
Rośliny te cieszą się wielką popularnością wśród akwarystów. Związane to jest nie tylko z ich walorami dekoracyjnymi, jakie można uzyskać sadząc po kilka roślin w grupach jednogatunkowych, ale również z ich dużymi zdolnościami przystosowania się do nowych warunków, szybkością wzrostu oraz łatwością uzyskania nowych roślin.
UPRAWA
Rośliny akwariowe z rodziny akantowatych znoszą duże wahania temperatury, okresowy niedobór światła i rosną nawet na ubogich podłożach. Wydawać by się mogło, że są to rośliny łatwe w uprawie i bezproblemowe. W istocie tak nie jest. Liście niewłaściwie uprawianych często atakowane są przez grzyby pasożytnicze. U chorych egzemplarzy liście pokrywają się plamami, często odpadają, a cała roślina wykazuje słaby wzrost. Dlatego aby doczekać się pięknych okazów należy stworzyć im odpowiednie warunki w zakresie oświetlenia, temperatury, odczynu wody oraz składu podłoża.
Rys. 2. Liście roślin akwariowych z rodziny Acanthaceae: a – Hygrophila guianensis, H. lacustris, H. salicifolia; b – Hygrophila tajland; c – Hygrophila polysperma, H. species; d – Hygrophila corymbosa; e – Hygrophila difformis.
OŚWIETLENIE
Mimo, że niektóre gatunki z tej rodziny (np. Hygrophila polgsperma)znoszą nawet kilkudniowe zaciemnienie akwarium, to jednak generalnie wszystkie sq światłolubne. Światło nie tylko wybitnie wpływa na kolor liści, ale również decyduje o ich kształcie. Przeanalizujemy to na przykładzie uprawianej pod wodą Hygrophila difformis. Przy prawidłowym oświetleniu roślina wytwarza duże pierzasto-złożone liście. Przy zmniejszaniu oświetlenia liście maleją, stają się mniej złożone lub całkiem owalne o ząbkowanych brzegach. Z wyglądu poszczególnych egzemplarzy tego gatunku można odczytać „historię” danej rośliny, to znaczy określić kiedy roślina miała dostateczną ilość światła, a kiedy go jej brakowało.
Trudno w krótkim artykule podawać szczegółowe normy oświetlenia, przypadające na jednostkę powierzchni, akwarium, ponieważ jest to ściśle związane z miejscem ustawienia akwarium. Wydaje się jadnak, że przy oświetleniu jarzeniowym, wysokości akwarium 50 cm i braku roślin powierzchniowych – 1 Wat/dcm² powierzchni dna stanowi minimum; akwarium takie w zależności od natężenia światła dziennego wymagałoby jeszcze dodatkowego oświetlenia żarówkami, których moc należy dobrać doświadczalnie. Akwarium powinno być oświetlone od 12 do 14 godzin dziennie.
TEMPERATURA WODY I POWIETRZA
Rośliny akwariowe z rodziny akantowatych są, jak powiedziano, roślinami błotnymi, przystosowanymi do życia w wodzie, mogą być więc uprawiane zarówno w akwariach jak i paludariach. Z analizy warunków klimatycznych rejonów występowano tych roślin wynika, że średnie temperatury roczne tych rejonów odniesione do poziomu morza wahają się w granicach 24-28°C (w styczniu 10-26°C w lipcu 24-30°C), przy opadzie rocznym 1000-4000 mm. Należy więc przypuszczać, że optymalne temperatury dla uprawy tych roślin wynoszę latem 24-28°C, a nawet 30°C, zimą 18-22°C; w niektórych wypadkach korzystne jest okresowe obniżanie temperatury do 15-17°C. Utrzymywanie sezonowości temperatur dla danej rośliny jest jednak bardzo trudne z tego względu, że rośliny te bardzo szybko rosną, w związku z czym należy je w ciągu roku wielokrotnie skracać, a najczęściej sadzić od nowa. Utrzymanie sezonowości temperatur z tzw. okresem zimowego spoczynku jest więc tylko możliwe w dużych paludariach, lub akwariach doświadczalnych.
WODA
Rośliny z omawianej rodziny wymagają wody miękkiej, o odczynia słabo kwaśnym (pH 6-6,8). Rosną one również dobrze w normalnej, średnio twardej wodzie wodociągowej, o odczynie obojętnym, a niektóre np. Hygrophila corymbosa w wodzie twardej. Wydaje się, że dla roślin tych twardość i odczyn wody mają mniejsze znaczenie niż światło i temperatura.
PODŁOŻE
Optymalnym podłożem jest dla tych roślin dość gruba warstwa drobnoziarnistego żwirku, gliny i torfu. Dobrze rosną również w podłożu z przemytego gruboziarnistego piasku, nawożonego tylko odchodami ryb.
ROZMNAŻANIE
Rośliny te można łatwo rozmnażać wegetatywnie, przez podział łodygi na części lub ścięcie wierzchołka pędu. Teoretycznie nawet z kawałka liścia można uzyskać nową roślinę. Praktycznie jednak najlepiej pociąć dużą roślinę na kawałki zawierające co najmniej po dwie pary liści i posadzić w małym zbiorniku przeznaczonym specjalnie do uprawy roślin. Akwarium takie może mieć wymiary np. 30×30 cm i oświetlenie żarówką 25 W. Jako podłoże można stosować drobny żwirek z niewielkim dodatkiem gliny i torfu. Bezpośrednio po wsadzaniu sadzonek poziom wody powinien wynosić 10-15 cm, w zależności od wielkości pociętych pędów. Do zbiornika należy wpuścić kilka rybek, najlepiej gupików. W stosunkowo krótkim czasie z uśpionych pqczków znajdujących się u nasady liści wyrosną nowe pędy. Wraz z ich wzrostem należy podnosić poziom wody. Sadzonki najlepiej uprawiać w temperaturze 24-26°C. Wskazane są nocne spadki temperatury o 2-3°C, co łatwo uzyskuje się przez wyłączenie żarówki. Generatywny sposób rozmnażania, poprzez kwiaty i nasiona, możliwy jest tylko w paludarium i nie jest powszechnie stosowany.